بررسی بیماری های گندم و جو در مزارع ایران

در مقاله گذشته به بررسی مهم ترین آفات گندم و جو در ایران پرداختیم ولی در این محتوا آموزشی به بیماری های گندم و جو و اثرات منفی آن ها بر عملکرد و تناژ نهایی گندم و جو خواهیم پرداخت.

بیماری های گندم و جو می توانند قارچی، باکتریایی، ویروسی یا از نماتدها باشند که در صورت آلودگی به یکی از این عوامل بایستی سریعا اقدامات لازم را انجام دهید زیرا گسترش بیماری در مزرعه گندم و جو منجر به از بین رفتن گیاهان و اُفت شدید عملکرد گندم و جو می‌شود.  

در صورتیکه قبل از کاشت گندم و جو و تا انتهای دوره رشدی بتوانید مدیریت خوبی برای مزرعه تان داشته باشید و گیاهان شما از نظر تغذیه و آبیاری در شرایط ایده‌آل باشند، بندرت شاهد خسارت بیماری های گندم و جو خواهید بود.

بیماری های زنگ در گندم و جو

خسارتی که بیماری‌های زنگ هر ساله به مزرعه گندم و جو وارد می کنند متاسفانه بسیار چشمگیر است.

زنگ زرد یا زنگ نواری

زنگ زرد یا زنگ نواری یکی از بیماری های گندم و جو است که در صورت عدم پیشگیری و مبارزه منجر به کاهش تناژ مزرعه خواهد شد. علائم بسیار شناخته شده زنگ زرد، جوش‌هایی نارنجی گاهی مایل به زرد و به صورت خطی بین رگبرگ‌های برگ است. اگر شدت بیماری افزایش یابد، سنبله‌ها نیز آلوده می‌شوند. علائم زنگ نواری نسبت به دیگر بیماری‌های زنگ معمولاً در اوایل فصل ظاهر شده زیرا نمو گونه striiformis از قارچ Puccinia در دماهای پایین‌تری آغاز می‌شود.

زنگ ساقه

زنگ ساقه گندم و جو از دسته بیماری های زنگ است که بیش‌ترین خسارت را به ساقه گیاه وارد می‌کند، اما علائم در برگ و غلاف برگ‎‌ها نیز ممکن است مشاهده شود. رنگ جوش یا علامت زنگ ساقه مانند بیماری زنگ نواری، نارنجی تا زرد و گاهی قرمز رنگ است که با نزدیک شدن گیاهان به بلوغ ممکن است تیره یا سیاه نیز بشوند. آلودگی بخش زیادی از گیاهان گندم و جو به زنگ ساقه منجر به کم شدن استحکام ساقه و انتقال بیماری به خوشه‌ها نیز می‌شود و در ادامه کاهش شدید عملکرد اتفاق می‌افتد.  

بیماری پاخوره گندم

پاخوره گندم یک بیماری قارچی است که از مرحله پنجه زنی تا ساقه روی باعث خسارت به بوته‌ها شده و متاسفانه بسیاری از مزارع گندم و جو طی فصل رشد به این بیماری دچار می‌شوند. آسیب در مرحله پنجه زنی منجر به کاهش تعداد پنجه شده که بر کاهش تناژ نهایی اثر منفی خواهد داشت؛ ضمن اینکه اگر علائم در پنجه زنی مشخص نشود یا کم باشد بتدریج در مرحله ساقه روی شاهد بروز علائم پاخوره گندم خواهید بود. بنابراین بررسی مزرعه را از نظر این بیماری در مدیریت آفات و بیماری ها مدنظر قرار دهید.

سپتوریوز برگ گندم

بیماری قارچی سپتوریوز برگ گندم یکی از مضرترین بیماری‌های لکه برگی برای گندم و جو است که در ارقام حساس تا حدود 50 درصد منجر به خسارت می‌شود. علائم اولیه سپتوریوز برگ گندم لکه‌هایی به رنگ زرد تا قهوه‌ای با حاشیه زرد رنگ است که در وسط آن نقاط سیاه رنگ دیده می‌شود. با افزایش شدت بیماری لکه‌ها نکروز شده و کل برگ را در برمی‌گیرد و اگر بموقع کنترل نشود منجر به خسارت در خوشه و دانه‌ها نیز خواهد شد. متاسفانه در سال‌هایی که بارندگی‌ها بیش‌تر بوده و رطوبت هوا افزایش یافته است، بیماری سپتوریوز برگ گندم گسترش بیش‌تری داشته و بالتبع گیاهان زیادی را آلوده کرده است.   

انواع سیاهک گندم و جو

سیاهک‌ها از جمله بیماری‌های مهم گندم و جو هستند که در کشور ما طی سال‌های گذشته منجر به خسارات زیادی شده‌اند و درمان سیاهک گندم مسئله‌ای است که مورد توجه بسیاری از کشاورزان عزیز است.

سیاهک آشکار

مشکل بسیار بزرگ برای تشخیص سیاهک آشکار این است که علائم تا قبل از گلدهی گندم و جو مشخص نمی‌شود. اگر گیاهانی در مزرعه آلوده به سیاهک آشکار گندم باشند، سنبله‌های سیاهک زده زودتر از سنبله‌های سالم ظاهر می‌شوند. سنبله آلوده پوشیده از توده‌های سیاه تا زیتونی رنگ از اسپورهای قارچ است و تا زمان رسیدن دانه‌ها، اسپورهای قارچ سیاهک آشکار اطراف را کاملا پر می‌کنند.

سیاهک پنهان

یک علت خشک شدن خوشه گندم در صورت آلودگی شدید می‌تواند سیاهک پنهان گندم باشد. در این بیماری برخلاف بیماری سیاهک آشکار، خوشه آلوده دیرتر از خوشه سالم بیرون آمده و بوته‌های بیمار دچار کوتولگی هستند.

سیاهک‌ها هم به گندم و هم به جو خسارت می‌زنند ولی گونه قارچ‌ها در این دو گیاه متفاوت است.

بیماری لکه نواری باکتریایی گندم

باکتری‌ها همانند قارچ‌ها باعث برخی بیماری‌ها در گندم و جو هستند که یکی از آن‌ها بیماری باکتریایی نواری گندم و جو است. عامل این بیماری باکتری translucens Xanthomonas استو در شرایطی که آبیاری بارانی در مزرعه انجام شود، شدت و گسترش بیماری بیش‌تر خواهد بود. علائم اولیه لکه نواری باکتریایی گندم به صورت لکه‌های آبسوخته روی برگ‌ها است که زمانیکه هوا مرطوب باشد ترشحات زرد رنگی از محل لکه‌های روی برگ خارج می‌شود. اگر بیماری به مرحله خوشه‌دهی نیز منتقل شود شاهد لکه‌های آبسوخته نیز روی سنبله‌ها خواهید بود که بر روی کیفیت گرده‌افشانی و لقاح و در نهایت عملکرد تاثیر منفی می‌گذارد.

لکه قهوه ای نواری جو

بیماری قارچی لکه قهوه ای نواری جو طی گزارشات چند سال گذشته خسارات زیادی به مزارع جو وارد کرده است. قارچ  graminea Pyrenophora عامل بیماری لکه قهوه ای نواری جو است و از علامت های بارز آن نوارهای زرد و باریک روی غلاف و پهنک برگها است که با افزایش سن گیاه بتدریج نوارها به کل برگ گسترش یافته و قهوه ای و نکروزه می شوند. نکته بسیار منفی این بیماری، پیوستن نوارهای نکروزه به یکدیگر و شکاف برداشتن برگ از محل نوارها است که در نهایت منجر به پاره شدن یا تکه تکه شدن برگ‌ها می‌شود. بوته‌هایی که به لکه قهوه ای نواری جو آلوده می‌شوند، از نظر رشد قدی کوتاه بوده و تعداد پنجه کمی تولید می‌کنند؛ ضمن اینکه تولید سنبله بشدت در آن‌ها محدود شده یا اگر سنبله تولید شود اغلب عقیم بوده و یا دانه‌ها چروکیده و بی‌کیفیت خواهند بود.

درمان قارچ گندم با یک سم خاص امکانپذیر نیست و قبل از هر اقدامی بایستی عامل بیماری مشخص باشد تا بتوان نسخه درستی پیشنهاد داد.

پوسیدگی طوقه و ریشه گندم

چندین قارچ در کشور ما عامل پوسیدگی طوقه و ریشه در مزارع گندم و جو هستند که از مرحله گیاهچه تا مراحل نهایی رشد منجر به آسیب می‌شوند اما قارچی که بسیار خسارت می زند قارچ فوزاریوم است. عمده‌ترین علامت بیماری پوسیدگی فوزاریومی طوقه و ریشه در اوایل رشد گیاهچه‌ها، بوته میری است که منجر به از بین رفتن بوته‌های جوان می‌شود. در صورتیکه بیماری به گیاهچه‌ها آسیب نزند و در مراحل بعدی مانند پنجه‌زنی بسمت ساقه روی و مرحله خوشه دهی گسترش بیش‌تری داشته باشد، متاسفانه پوسیدگی طوقه و ریشه و در ادامه زرد شدن بوته‌های گندم و جو و حتی سفید شدن خوشه گندم اتفاق می‌افتد.  

نکاتی برای کاهش خسارت بیماری های گندم و جو

• اقدامات کلیدی از قبل از کاشت گندم و جو، در طول فصل و تا پایان دوره برداشت، اگر بدرستی اجرا شود، بسیاری از بیماری‌ها خسارت کمی برای مزرعه خواهند داشت یا گسترش پیدا نمی‌کنند.
• موارد مدیریتی کوددهی و آبیاری جهت تقویت بوته های گندم و جو و کاهش حمله قارچ ها و باکتری ها به مزرعه بدرستی و با برنامه اصولی اجرایی شود.
• جمع‌آوری بقایای گندم و جو پس از برداشت به دلیل اینکه این بقایا می‌توانند مراکز زمستان‌گذرانی بسیاری از بیماری‌ها باشند.
• زمان استفاده از قارچ کش گندم برای بیماری‌های قارچی و باکتری‌کش‌ها برای مبارزه با بیماری‌های باکتریایی تحت نظارت کارشناس حاذق گیاهپزشکی انجام شود.