لغت‌ نامه کشاورزی

بیورت یک ترکیب شیمیایی به شکل جامد سفید و قابل حل در آب است. بیورت با نام کاربامیل اوره نیز شناخته می‌شود. این ماده از تراکم دو مولکول اوره حاصل می‌شود که حضور آن در ترکیب کود اوره برای گیاهان مضر و سمی است. بنابراین باید درصد آن در کودهای اوره به حداقل برسد.

فروت ست عبارتی لاتین و به معنای تنظیم و تشکیل میوه اولیه در درختان است. تنظیم میوه یعنی تغییراتی که در نهنج گل اتفاق می‌افتد تا میوه اولیه تشکیل شود. در واقع مرحله شروع تشکیل میوه را فروت ست می‌گویند. در ایران فروت ست به مرحله‌ای گفته می‌شود که جوانه‌ها برای تشکیل میوه اولیه آماده می‌شوند.

سال آوری به این معنی است که در یک سال میزان تولید محصول زیاد و در سال بعد شاهد کاهش و یا عدم تولید محصول هستیم. اصطلاحا سالِ آور را سال پرمحصول و روشن (on-year) و سال نیاور یا کم محصول به سال خاموش (off-year) معروف است. زمانی که میزان عملکرد و بار میوه درختان به این صورت و با شدت زیاد دچار نوسان می‌شود، می‌گویند درختان میوه دچار سال آوری یا تناوب تولید Biennial bearing هستند.

دستورالعملی است که در آن، مقدار مناسب مصرف کودها، نوع کود، زمان و روش صحیح مصرف آنها گنجانده شده است. برنامه کوددهی و برنامه تغذیه‌ای نیز عبارات یکسانی هستند که به همین موضوع اشاره دارند.

شاخص شوری کود یا salt index fertilizer، معیاری است برای سنجش غلظت نمکی که کود به محلول خاک القا می‌کند. شاخص شوری هم برای کودهای جامد و هم برای کودهای مایع تعیین می‌شود. شاخص شوری یک کود به عنوان نسبت افزایش فشار اسمزی محلول نمک تولید شده توسط آن کود خاص به فشار اسمزی مقدار مساوی از نیترات سدیم بیان می‌شود که بر اساس مقدار نسبی 100 است. شاخص شوری نیترات سدیم به عنوان 100 تعریف می‌شود، بنابراین، مواد کودی با شاخص شوری بیشتر از 100، پتانسیل اسمزی بیشتر از وزن مساوی نیترات سدیم تولید می‌کنند. برای مثال شاخص شوری نیترات آمونیوم برابر 105 است. کودی که دارای شاخص شوری زیاد است ترجیحا با شرایط خاص می‌تواند در خاک‌های شور مورد استفاده قرار گیرد یا به طور کلی بهتر است در خاک شور مصرف نشود. با افزایش غلظت نمک در محلول خاک به دلیل افزایش پتانسیل اسمزی، استخراج آب مورد نیاز توسط گیاه دشوارتر می‌شود. مصرف کودهایی که شاخص شوری زیاد دارند در نزدیک بذر می‌تواند جوانه زنی را کاهش دهد، مانع جوانه زنی شود یا به گیاهچه آسیب برساند.

بافت خاک یا soil texture به نسبت ذرات ماسه، سیلت و رس اشاره دارد که بخش معدنی خاک را تشکیل می‌دهند. بافت خاک، یک ویژگی مهم و پایدار است که با حاصلخیزی و کیفیت خاک در ارتباط است و بر خصوصیات بیوفیزیکی خاک تأثیر می‌گذارد. دانستن بافت خاک در یک مزرعه یا باغ کمک زیادی به مدیریت صحیح تغذیه و آبیاری آن می‌کند.

عبارت ورمی کمپوست (Vermicompost) از دو بخش ورمی (کرم) و کمپوست تشکیل شده است. ورمی کمپوست فرآیندی مبتنی بر فعالیت کرم‌های خاکی و میکروارگانیسم‌ها است که عمل مشترک آنها باعث تجزیه و سم‌زدایی زباله‌های آلی و تبدیل به محصولی برای استفاده در مقاصد کشاورزی می‌شود. به بیان ساده، ورمی کمپوست مواد حاصل از بستر کرم خاکی است که پس از دفع شدن از سیستم گوارشی کرم در محیط قرار می‌گیرد. کرم‌های خاکی مفیدترین جانوران خاکزی هستند که نقش مهمی در اصلاح خصوصیات فیزیکی خاک و بهبود شرایط تهویه آن دارند. در اثر فعالیت این کرم‌ها، فرآیند کمپوست شدن بقایای آلی تسریع شده و ترکیب مفیدی به اسم ورمی‌کمپوست تولید می‌شود که ارزش تغذیه‌ای و اصلاحی بالایی دارد. در بین کودهای حاصل از فضولات دامی، ورمی کمپوست‌ها با شرط فرآوری صحیح گزینه مناسب‌تری برای مصرف در کشاورزی هستند. ارزش غذایی ورمی کمپوست‌ها بیشتر از کمپوست است.

کاتیون‌ها، یونهای دارای بار مثبت مانند کلسیم، پتاسیم و غیره هستند. ظرفیت تبادل کاتیونی (Cation exchange capacity) پارامتری است که توانایی ذرات خاک در جذب و نگهداری یونهای با بار مثبت (کاتیون) را نشان می‌دهد. ظرفیت تبادل کاتیونی بر پایداری ساختار خاک، در دسترس بودن مواد مغذی، pH خاک و واکنش خاک به کودها و سایر عوامل بهبود دهنده تأثیرگذار است. خاک‌های با مواد آلی بالا و بافت رسی دارای CEC بالایی هستند. به شکل ساده، ظرفیت تبادل کاتیونی نشان می‌دهد که چه مقدار یون با بار مثبت (مثلا عناصرغذایی) می‌توانند در سطح ذرات خاک نگهداری شوند.

زمانی که ماده آلی شروع به تجزیه می‌کند، نهایتا ماده‌ای به نام هوموس یا گیاخاک حاصل می‌شود. هوموس‌ها ترکیباتی پایدار و مقاوم در برابر تجزیه هستند که خود از سه جزء هیومیک اسید، فولویک اسید و هیومین تشکیل شده‌اند. کودهای هیومیک اسید به عنوان کود آلی در کشاورزی مصرف می‌شوند.

pH خاک معیاری است که برای نشان دادن اسیدی و قلیایی بودن خاک استفاده می‌شود. این مقیاس بصورت عددی و بین 0 تا 14 متغیر است. اما، اکثر خاکها دارای مقادیر pH بین 5/3 تا 10 هستند. خاک‌ها بسته به میزان pH آنها در 3 دسته اسیدی، خنثی و قلیایی طبقه‌بندی می‌شوند. مقدار پی اچ 6/6 تا 7/3 پی اچ خاک طبیعی یا خنثی در نظر گرفته می‌شود، مقادیر بالاتر پی اچ قلیایی و مقادیر کمتر از 6/6 را pH اسیدی در خاک می‌گویند (براساس گزارش دپارتمان کشاورزی آمریکا).

متورم شدن جوانه‌ها زمانی است که درختان از خواب زمستانی خارج شده و تغییر شکل محسوسی در جوانه‌های آنها مشاهده می‌شود. با این‌کار فعل و انفعالات بیوشیمیایی در داخل جوانه‌ها برای تبدیل به گل یا برگ شروع می‌شود. جوانه درختان بسته به نوع درخت ممکن است به برگ یا گل تبدیل شود. متورم شدن جوانه‌ها گاهی با تغییر رنگ محسوس، افزایش حجم و ظهور و جابجایی فلس‌ها روی جوانه همراه است.

pH معیاری برای فعالیت یون هیدروژن است که دامنه‌ای از 0 تا 14 دارد. pH به عنوان منفی لگاریتم غلظت یون هیدروژن در محلول تعریف می‌شود. پی اچ 7 خنثی در نظر گرفته می‌شود، pH های بیش از 7، pH قلیایی و به مقادیر کمتر از 7 pH اسیدی گفته می‌شود.

کمپوست‌ (Compost) به فرآیند تجزیه مواد آلی حاصل از بقایای گیاهی، فضولات دامی،ضایعات قارچ خوراکی و غیره توسط میکروارگانیزم‌ها اشاره دارد که محصول نهایی آن برای مصارف کشاورزی به عنوان کود و اصلاح کننده قابل استفاده است. فرآوری صحیح نقش مهمی در کیفیت کمپوست دارد.

هدایت الکتریکی یا Electerical conductivity که به اختصار به شکل EC نمایش داده می‌شود، توانایی خاک برای هدایت یا تضعیف جریان الکتریکی است که به دلیل حضور املاح و نمک‌های موجود در آن اتفاق می‌افتد. مقدار EC در خاک و آب کشاورزی اهمیت زیادی دارد و به عنوان شاخصی از مقدار شوری مطرح می‌شود. آگاهی از مقدار EC خاک و آب به مدیریت مزرعه و باغ برای مثال مدیریت صحیح تغذیه، انتخاب نوع کود، انتخاب سیستم آبیاری و غیره کمک می‌کند. هدایت الکتریکی عموماً بر حسب میکروزیمنس بر سانتی متر، میلی زیمنس بر سانتی متر، دسی زیمنس بر متر و میلی موس بر سانتی‌متر در آزمایشات خاک و آب گزارش می‌شود.

به وزن 1000 عدد دانه یا بذر از گیاهان مختلف زراعی مانند گندم، جو، ذرت و … اشاره دارد. این صفت یکی از پارامترهای مهم در انتخاب ارقام مناسب برای کشت است. ارقام درشت، وزن هزار دانه بیشتری نیز دارند. ارقامی که وزن هزار دانه بیشتری دارند، دارای ذخایر کافی غذایی برای جوانه‌زنی و سبز شدن بوده و عملکرد بهتری نیز حاصل می‌کنند.

عناصر غذایی ضروری یا Essential plant nutrients عناصری هستند که گیاه برای رشد و نمو به آنها نیاز دارد. این عناصر در دو دسته عناصر ماکرو یا عناصر درشت مغذی و عناصر میکرو یا عناصر ریزمغذی قرار می‌گیرند.

عناصر غذایی درشت مغذی یا Macro nutrients، عناصری هستند که گیاه در مقادیر زیاد به آنها نیاز دارد. عناصر درشت مغذی به سه دسته عناصر ساختاری (کربن، هیدروژن و اکسیژن)، عناصر مغذی اولیه (نیتروژن، فسفر و پتاسیم) و عناصر مغذی ثانویه (گوگرد، کلسیم و منیزیوم) تقسیم می‌شوند.

عناصر غذایی ریزمغذی یا Micro nutrients، عناصری هستند که گیاه در مقادیر کم به آنها نیز دارد. این عناصر شامل آهن، روی، مس، منگنز، بور، کلر، مولیبدن و نیکل هستند.

این دسته از عناصر غذایی برای همه گیاهان مورد نیاز نیستند. برخی از این عناصر برای برخی گیاهان ضروری هستند و مصرف آنها برای برخی گیاهان مفید است (یعنی نبود آنها برای گیاه مشکلی ایجاد نمی‌کند. اما، حضور آنها شرایط گیاه را بهبود می‌بخشد). عناصر غذایی مفید یا Benefical plant nutrients شامل سدیم (Na)، کبالت (Co)، سیلیسیم (Si)، سلنیوم (Se) و وانادیوم (V) هستند.

به تنش‌های ایجاد شده بوسیله عوامل زنده مانند باکتری‌ها، قارچ‌ها، نماتدها، ویروس‌ها و … اشاره دارد. قارچ‌ها و باکتری‌ها از مهم‌ترین تنش‌های غیرزیستی هستند که باعث ایجاد انواع بیماری‌ها در کشت‌های زراعی و باغی می‌شوند.

به تنش‌های ایجاد شده بوسیله عوامل غیرزنده مانند گرما، سرما، شوری، خشکی، فلزات سنگین و … اشاره دارد. تنش‌های خشکی و شوری از رایج‌ترین تنش‌های غیرزیستی محدود کننده تولید در کشاورزی هستند.

گیاهان هالوفیت یا شورپسند، گیاهانی هستند که می‌توانند در شرایط شور رشد کنند و یا شوری را تحمل کنند. حدود 1500 گونه هالوفیت در تمام قاره های جهان به جز قطب جنوب پراکنده شده‌اند. دسته بندی‌های مختلفی از گیاهان هالوفیت وجود دارد. گیاهان هالوفیت می‌توانند به عنوان غذا، علوفه ، سوخت و محصولات دارویی در زمین های شور و با آبیاری آب شور، کشت شوند. همچنین، با توجه به اینکه بسیاری از هالوفیت ها می‌توانند فلزات سنگین و نمک‌های مختلف را در خود تجمع دهند. از جمله گیاهان هالوفیت می‌توان سالیکورنیا (Salicornia) و کینوا (Quinoa) را نام برد.

دیازوتروف ها (diazotroph) میکروارگانیسم‌‌هایی هستند که قادر به جذب و تثبیت نیتروژن اتمسفر می‌باشند.

گیاهان ناتروفیل (natrophilic plants) گیاهانی هستندکه مقادیر زیاد سدیمی که توسط سیستم ریشه جذب می‌کنند را به برگ‌ها منتقل می‌کنند و ظرفیت تجمع مقادیر زیادی سدیم در اندام هوایی خود را دارند.

تولید ریشه‌های نابجا (Adventitious Root) از مهم‌ترین مراحل قلمه زدن درختان است که در بحث تکثیر گیاهان اهمیت ویژه‌ای دارد. عوامل متعددی از جمله هورمون‌های گیاهی به ویژه اکسین‌ها در تنظیم رشد و نمو ریشه‌های نابجا نقش اساسی دارند. بطور کلی در زمانی که در گیاه زخم یا برشی در اندام‌هایی غیر از ریشه ایجاد می‌شود، ریشه‌های نابجا از محل برش رشد می‌کنند که البته در برخی گونه‌های گیاهی تولید این ریشه‌ها امکانپذیر است و در برخی گونه ها ممکن است حتی بعد از زخم یا برش، ریشه های نابجا تولید نشوند. شرایط دمایی و رطوبتی نیز عامل مهم تولید ریشه‌های نابجا هستند، بطوریکه در بسیاری گیاهان مناطق حاره‌ای، تولید این ریشه‌ها در اغلب مواقع مشاهده می‌شود.

کودهای آهسته رهش (Slow Realesed Fertilizer) کودهایی هستند که مواد مغذی را به تدریج و با گذشت زمان آزاد می‌کند. SRFحاوی عناصر غذایی گیاهی به شکلی است که جذب عنصر توسط گیاه و استفاده از آن برای مدتی پس از مصرف کود در دسترس نیست. برخی از کودهایی که در این دسته قرار می‌گیرند آزادسازی عناصرغذایی در آنها وابسته به فعالیت میکروب‌های خاک است و در برخی با فرآیند هیدرولیز عناصر غذایی آزاد می‌شوند و اثر آهسته رهش به دلیل حلالیت کم آنها اتفاق می‌افتد. کودهای آهسته رهش می‌توانند به شکل غیرآلی یا آلی باشند و سرعت، الگو و زمان رهاسازی این کودها قابل کنترل نیست.

کودهای با رهش کنترل شده (Controlled Realease Fertilizer) که به اختصار CRF نوشته می‌شوند، کودهایی هستند که عنصر غذایی در آن به شکلی است که گیاه نمی‌تواند آن را فوراً جذب کند، تعریف می‌شوند. کودهای با رهش کنترل شده معمولاً با مواد معدنی یا آلی پوشانده می‌شوند و سرعت، الگو و زمان رهاسازی مواد مغذی برای گیاه کنترل شده است. اوره پوشش داده شده با پلیمر نمونه‌ای از CRF ها است. کودهای با رهش کنترل شده با نام کود با فراهمی کنترل شده، کود تأخیری، کود پوشش‌دار و کود کنداثر نیز شناخته می‌شوند.

کشاورزی دقیق (Precision Agriculture) به سیستم‌های مکان یابی درون مزارع و باغات، سنجش و آشکارسازی و پهنه‌بندی عملکرد محصولات کشاورزی، آزمون دقیق خاک، سیستم‌های بررسی جغرافیا هر منطقه و سنجش از راه دور یا Remote sensing گفته می شود. هزینه سرمایه‌گذاری اولیه زیادی برای کشاورزی دقیق لازم است، هرچند تولید محصول بر اساس شرایط مزرعه و باغ با توجه به تغییرات اقلیمی بسیار سخت شده که این فناوری در آینده‌ای نزدیک بسیار کاربردی خواهد بود. در کشاورزی دقیق می توانید مدیریت جزء به جزء مزرعه و باغتان را داشته باشید و توانایی لازم برای مدیریت هر کدام از عملیات زراعی نیز بسیار برای کشاورز سودمند و به صرفه خواهد بود.

محرک‌ زیستی گیاهی (Biostimulant) به هر ماده یا میکروارگانیسمی گفته می‌شود که با هدف افزایش کارایی تغذیه، تحمل تنش غیرزیستی و یا ویژگی‌های کیفیت محصول، بدون توجه به محتوای مواد مغذی آن برای گیاهان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

کودهای زیستی (Biofertilizer) فرآورده‌هایی هستند که از فعالیت یک موجود زنده تولید می‌شوند و یا حاوی موجودات زنده میکروسکوپی هستند که به دو گروه کود زیستی زنده و غیر زنده تقسیم‌بندی می‌شوند. برای مثال کود آمینو اسید یا اسید آمینه یک کود زیستی غیرزنده است و کودهای حاوی باکتری‌ها که به آنها کود میکروبی گفته می‌شود، کود زیستی زنده محسوب می‌شوند.

بخش ماده گل را مادگی گل (Gynoecium) می‌گویند که ممکن است از یک یا چند برچه تشکیل شود. هر برچه نیز از سه بخش اصلی کلاله، خامه و تخمدان تشکیل شده است. در گل‌های هرمافرودیت در اطراف مادگی، بخش پرچم‌های گل نیز تشکیل می‌شوند که پخش شدن دانه‌های گرده باعث گرده افشانی و قرار گرفتن گرده‌ها روی کلاله مادگی می‌شود. مادگی گل در واقع نقش اصلی در تولید میوه را دارد و پس از گرده افشانی و لقاح موثر رشد تخمدان و در نهایت تشکیل میوه اتفاق می‌افتد.

ماهی تیلاپیا (Tilapia fish) نوعی ماهی پرورشی است که منشا اصلی آن آفریقا است و امروزه در 135 کشور چند نوع پرورشی آن مورد توجه است. طی سال‌های گذشته به دلیل کمتر بودن هزینه تولید تیلاپیا نسبت به بسیاری ماهی‌ها، در سبد غذایی اغلب مناطق دنیا قرار گرفته است. این ماهی بسیار سریع تکثیر شده و خیلی زود نیز به مرحله‌ای می رسد که قابل مصرف است. با وجود اینکه ماهی تیلاپیا میزان پروتئین قابل قبولی برای انسان دارد ولی به دلیل همه چیزخوار بودن این ماهی، ریسک زیادی در سلامتی انسان دارد و همچنین به دلیل بالا بودن امگا6 نسبت به امگا3 در این ماهی، مصرف بیش از حد تیلاپیا منجر به مشکلات التهابی در بدن می‌شود.

آبزی‌پروری یا Aquaculture به صنعت پرورش آبزیان گفته می‌شود که تحت شرایط کنترل شده انجام شود. البته کشت توام آبزیان و گیاهان نیز به معنی آبزی‌پروری است. در برخی تعاریف تنها گیاهان آبزی مدنظر است اما امروزه در برخی شرایط خاص اگر آبیاری گیاهان شما با آب حاصل از پرورش ماهی و سایر آبزیان انجام شود به معنی Aquaculture است.

گرمایش کره زمین (Global Warming) به افزایش تدریجی حرارت سطح خشکی‌ها، اقیانوس‌ها و اتمسفر گفته می شود. این پدیده به دلیل افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی و فعالیت‌های انسان‌ هر ساله در حال افزایش است و دلیل اصلی آن هم مقادیر زیاد از انواع گازهای گلخانه‌ای است که به اتمسفر وارد می‌شود. گازهای گلخانه‌ای شناخته شده نیز شامل بخار آب، دی‌اکسیدکربن (CO2)، متان (CH4) و اکسید نیتروژن (N2O) هستند که شایع ترین آن‌ها دی‌اکسیدکربن است. گرمایش کره زمین منجر به تغییرات اقلیمی از جمله خشکسالی می‌شود که به دنبال آن تامین غذا برای بشر به شدت کاهش خواهد یافت.

برنامه کودی دستورالعملی است که در آن نوع کودها، زمان مناسب مصرف، روش و مقدار مصرف آنها مشخص می‌شود.

در این روش انواع کودهای قابل حل درآب، داخل یک مخزن سمپاش حل شده و روی شاخ و برگ گیاهان زراعی یا باغی اسپری می‌شود.

کود آبیاری، نوعی روش مصرف برای کودهاست. در این روش، انواع کودهای قابل حل در آب به همراه آبیاری وارد باغ یا مزرعه می‌شوند. کود آبیاری در سیستم‌های مختلف آبیاری ازجمله قطره‌ای، بارانی و غرقابی قابل اجرا است.