نکات مهمی که باید در مدیریت بقایای گیاهی بدانید!

از عملیات مهمی که باید بعد از برداشت محصولات زراعی مدنظر قرار گیرد، مدیریت بقایای گیاهی است. درصورتی که این موضوع به درستی مدیریت نشود، مشکلاتی را برای کشت‌های بعدی ایجاد خواهد کرد.

روش‌های رایجی که برای مدیریت بقایا در ایران انجام می‌شود، موارد زیر هستند:

برگرداندن کاه و کلش به داخل خاک با شخم

یکی از رایج‌ترین کارهایی که کشاورزان انجام می‌دهند، برگرداندن کاه و کلش به خاک از طریق شخم است. این کار دارای مزایا و معایبی است.

قبل از هرچیزی درنظر داشته باشید که کاه و کلش برای خاک ارزش تغذیه‌ای نداشته و نمی‌توان آن را به عنوان یک ماده غذایی برای گیاه درنظر گرفت.

برگشتن بقایای گیاهی به داخل خاک می‌تواند چند درصدی به ماده آلی خاک اضافه کند. حضور ماده آلی در خاک باعث بهبود ساختار و تخلخل خاک، افزایش نگهداری آب و افزایش جمعیت میکروارگانیسم‌های مفید می‌شود. اما نکته مهمی که باید به آن توجه کرد این است که برگرداندن حجم زیادی از کاه و کلش به داخل خاک ممکن است باعث ایجاد مشکلاتی مثل افزایش نسبت کربن به نیتروژن (C:N) و کاهش میزان نیتروژن خاک شود.

خاک دارای نسبت‌ بالای C:N نشان دهنده کربن اضافی نسبت به نیتروژن است. در این خاک، میکروارگانیسم‌ها نیتروژن خاک را برای تجزیه مواد آلی فراوان مصرف می‌کنند که به طور بالقوه منجر به کمبود نیتروژن برای گیاهان می‌شود.

ازطرفی برگرداندن کاه و کلش زیاد به خاک باعث افزایش احتمال بروز بیماری‌های قارچی در ناحیه طوقه و ریشه گیاه زراعی می‌شود.

برخی از بقایای گیاهی بعد از تجزیه، باعث تولید مواد شیمیایی آللوپاتیک در محیط خاک می‌شوند که می‌تواند باعث ایجاد محدودیت در رشد و تولید محصول شود.

سوزاندن بقایای گیاهی بعد از برداشت

سوزاندن بقایا نیز از روش‌های رایجی است که در برخی مناطق انجام می‌شود. بعد از برداشت محصول مزرعه آتش زده شده و تمام بقایای باقی مانده روی سطح خاک سوزانده می‌شود.

این روش نیز دارای مزایا و معایبی بصورت زیر است.

بقایای گیاهی و علف‌های هرز پناهگاه مناسبی برای حضور و توسعه انواع آفات و بیماری‌ها هستند، با عملیات سوزاندن بخش زیادی از آنها از بین خواهد رفت. البته این موضوع روی عوامل آفت و بیماری‌های داخل خاک تاثیری نخواهد داشت.

سوزاندن بقایای گیاهی و علف‌های هرز بعد از برداشت محصول باعث کاهش جمعیت علف‌های هرز می‌شود اما توجه شود که بذور برخی از علف‌های هرز در دماهای بالا نیز زنده مانده و قابلیت جوانه‌زنی دارند. در مواردی، حرارت و یا دود ناشی از آتش باعث شکسته شدن خواب این بذور و افزایش جمعیت علف‌های هرز در سال بعد خواهد شد. علاوه بر دمای بالا، برخی مواد شیمیایی آزاد شده از دود ازجمله هورمون اتیلن باعث شکسته شدن خواب بذر در علف‌های هرز می‌شود.

• سوزاند بقایای گیاهی باعث کاهش ماده آلی خاک، تخریب ساختار و افزایش آبشویی در خاک می‌شود.
• سوزاندن کاه و کلش باعث افزایش فرسایش و کاهش رطوبت خاک می‌شود.
• آتش زدن کاه و کلش باعث افزایش شوری و pH خاک می‌شود.
• باعث کاهش جمعیت میکروارگانیسم‌های مفید در خاک می‌شود.

باقی گذاشتن بقایای گیاهی در سطح مزرعه

این کار معمولا در خاکورزی‌های حفاظتی و یا بدون شخم (No-Till) انجام می‌شود.

از مزایای باقی گذاشتن کاه و کلش در سطح خاک می‌توان به افزایش تدریجی ماده آلی، افزایش ظرفیت نگهداری آب در سطح خاک، تنظیم دمای خاک، کاهش جوانه‌زنی و رشد علف‌های هرز اشاره کرد.

ازطرفی این بقایا می‌توانند پناهگاهی برای رشد و توسعه آفات و بیماری‌ها باشند و باعث ایجاد مشکلاتی برای محصول شوند. در شرایط دیگر ممکن است مزرعه آلوده به بیماری یا آفت باشد، بهترین راهکار برای جلوگیری از توسعه آن در سال‌های بعدی، جمع‌آوری و خارج کردن بقایا از مزرعه است.

همچنین بقایای گیاهی باقی مانده روی زمین ممکن است حاوی برخی مواد شیمیایی آللوپاتیک بوده و باعث ایجاد محدودیت برای رشد محصول اصلی شود.

چرای بقایای گیاهی توسط دام در مزرعه

چرای بقایای گیاهی با دام نیز در برخی مناطق انجام می‌شود. اینکار نیز در کنار مزایا دارای معایبی است.

چرای بقایا بوسیله دام یک روش ارزان برای مدیریت بقایای گیاهی است و بدون نیاز به نیروی مکانیکی اضافی، بقایا از سطح زمین جمع آوری می‌شود. ازطرفی بخشی از نیاز تغذیه‌ای دام از این طریق تامین می‌شود. هرچند کاه و کلش به تنهایی نمی‌تواند به عنوان جیره کامل غذایی برای دام درنظر گرفته شود.

چرای سنگین می‌تواند باعث افزایش احتمال فرسایش خاک بخصوص در زمین‌های شیب‌دار و پرباران شود.

رفت و آمد زیاد دام در سطح مزرعه می‌تواند باعث فشردگی خاک و ایجاد مشکلاتی برای جوانه‌زنی و سبز شدن محصول بعدی شود. از طرفی ورود دام به مزرعه ممکن است باعث افزایش احتمال آلودگی مزرعه به بذر علف‌های هرز، آفات و بیماری‌ها می‌شود.

جمع آوری کاه و کلش از سطح مزرعه

جمع آوری و خارج کردن بقایا از سطح مزرعه مناسب‌ترین گزینه در مدیریت بقایای گیاهی است. بعد از جمع آوری، درصد کمی از بقایا در سطح خاک باقی می‌ماند که همین مقدار به همراه کودهای آلی و زیستی که استفاده می‌شوند، برای بهبود ساختار خاک، افزایش ماده آلی و فعالیت میکروارگانیسم‌های مفید در خاک کفایت می‌کنند.

اگر در ارتباط با مدیریت بقایای گیاهی در کشت‌های زراعی، نظر، تجربه و یا سوالی دارید، در بخش پایین همین صفحه با ما به اشتراک بگذارید.

چند منبع

+ Kadhem, W. A., Kadhum, N. H., & Hussein, K. A. (2022, December). The effect of burning plant residues in soil properties, microbial content, and activity of some enzymes. In AIP Conference Proceedings (Vol. 2547, No. 1). AIP Publishing.
+ Li, L. I. E. X. I. A. N. G., Ishikawa, Y. U. T. A., & Mihara, M. A. C. H. I. T. O. (2012). Effects of burning crop residues on soil quality in Wenshui, Shanxi of China. Int J Environ Rural Dev, 3, 30-35.
+ Nikolić, N., Loddo, D., & Masin, R. (2021). Effect of crop residues on weed emergence. Agronomy, 11(1), 163.
+ Pausas, J. G., & Lamont, B. B. (2022). Fire‐released seed dormancy‐a global synthesis. Biological Reviews, 97(4), 1612-1639.
+ Sexton, P., Bafus, R., & Pawelek, R. Preliminary work with the use of fire to break seed dormancy in native range grasses. Agricultural Research Center 2000 Annual Report.
+ https://arkansascrops.uada.edu/posts/fertility/residue_burning.aspx
+ https://extension.sdstate.edu/carbon-nitrogen-ratio-healthy-soils
+ https://thegrower.es/en/carbon-nitrogen-ratio