مراحل رشد گندم

گندم یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین گونه‌های زراعی و غلات است که سابقه کاشت بیش از 10000 سال دارد و به عنوان غذای انسان، خوراک دام و همچنین برای مصارف دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در حال حاضر، کشت گندم با تولید جهانی حدود 760 میلیون تن در سال 2020 به عنوان یک گیاه استراتژیک، برای دولت‌ها اهمیت زیادی دارد.

مراحل رشد گیاه گندم

اگرچه، گندم یک گیاه زراعی کم توقع است اما، مدیریت درست تغذیه می‌تواند منجر به تولید عملکرد مطلوب و کشت اقتصادی شود.

با توجه به اینکه نیاز گیاه گندم به منابع کودی در مراحل مختلف رشد متفاوت است. شناخت مراحل رشد گندم به تنظیم و اجرای بهتر برنامه کودی کمک زیادی می‌کند. بنابراین، به‌منظور اجرای دقیق برنامه کودی و در مسیر دست یافتن به عملکرد مطلوب، شناخت مراحل رشد ضروری است.

در این مقاله مراحل رشد گندم نمایش داده شده و نکات کوتاه در خصوص نیاز گیاه به عناصر و کودهای مختلف به تفکیک مرحله رشد مورد بررسی قرار گرفته است.

جوانه زنی و سبزشدن گندم

اولین مرحله از مراحل رشد گندم، جوانه زنی و سبزشدن است. در این مرحله، جذب آب توسط بذر آغاز شده، بذر کاملاً متورم می‌شود و اولین ریشه و برگ از دانه گندم بیرون می‌آید.

مصرف کودهای میکروبی در مرحله قبل از کاشت به صورت اسپری و یا همراه آبیاری اول می‌تواند به تأمین عناصر غذایی و بهبود شرایط برای رشد گیاه کمک زیادی کند. همچنین، قبل از کاشت کودهای جامد آهسته رهش مورد استفاده قرار می‌گیرند.

استقرار گیاهچه گندم

در مرحله استقرار گندم، گیاه توانایی رشد بدون ذخیره بذری را دارد؛ ریشه‌ها و برگ‌ها به حدی از رشد رسیده است که می‌تواند با فتوسنتز  نیاز گیاه را تامین کند.

به منظور رشد، توسعه و استقرار موفق ریشه در این مرحله مصرف کود حاوی روی توصیه می‌شود.

پنجه زنی گندم

پنجه دهی یک مرحله مهم فنولوژیکی است که به شدت با سطح فتوسنتزی و تعداد سنبله‌های دانه دار و عملکرد نهایی دانه در طول رشد گندم در ارتباط است و پنجه‌ها انشعاباتی از ساقه اصلی هستند.

مرحله پنجه زنی اهمیت زیادی در غلات دارد زیرا در این مرحله گیاه می‌تواند تا حدی یا به طور کامل، تراکم کم بوته را پس از استقرار محصول جبران کند. زمانی که تراکم بوته زیاد است تعداد پنجه کمتری نسبت به زمانی که مزرعه تراکم کمی دارد، تولید می‌کند.

در صورتی که گیاه تعداد پنجه مناسب داشته باشد، تعداد خوشه در مزرعه به حد مطلوب می‌رسد. به طورکلی، تعداد پنجه‌هایی که تا زمان برداشت زنده می‌مانند، پتانسیل عملکرد را تعیین می‌کنند.

در شرایط معمول مزرعه، یک گیاه ممکن است علاوه بر ساقه اصلی، سه پنجه نیز تولید کند. اما، همه پنجه‌ها در گندم خوشه تولید نمی کنند و تعدادی از آنها قبل از گرده افشانی از بین می‌روند. همچنین، با پنجه زنی گیاه سطح زمین را می‌پوشاند و نسبت به سرما مقاومت بیشتری دارد.

استفاده از کود پتاسیمی به صورت محلول پاشی در مرحله پنجه زنی گندم می‌تواند در انتقال عناصر غذایی، تحریک گیاه به افزایش تعداد سنبلچه و افزایش مقاومت گیاه به تنش‌ سرمایی کمک کند.

تحقیقات نشان داده است که مصرف عناصر ریزمغذی مانند روی، آهن و غیره به صورت محلول پاشی در مرحله پنجه زنی گندم می‌تواند سبب افزایش عملکرد و کیفیت دانه گندم شود.

مصرف کود اوره در مرحله پنجه زنی توصیه نمی‌شود؛ زیرا کود اوره رشد رویشی را افزایش می‌دهد و درنتیجه گیاه وارد مرحله ساقه روی می‌شود. حساسیت گیاه در مرحله ساقه روی به سرمای هوا افزایش یافته و طی زمستان امکان یخ زدگی و از بین رفتن مزرعه زیاد می‌شود.

پنجه زنی گندم معمولاً درست قبل از طویل شدن ساقه متوقف می شود. زمانی که تراکم بوته زیاد است پنجه زنی زودتر متوقف می‌شود.

ساقه روی گندم

پس از مرحله پنجه زنی و گذر از زمستان، گیاه گندم که تاکنون به دلیل سرمای زیاد رشد نکرده است، برای برای دریافت نور بیشتر و با هدف تامین مواد فتوسنتزی (مواد قندی) برای تولید خوشه ارتفاع و سطح برگ را افزایش می‌دهد.

در مرحله ساقه‌روی به منظور تحریک رشد رویشی و افزایش سبزینگی گیاه، مصرف کودهای نیتروژنی مانند اوره و اسیدآمینه توصیه می‌شود.

آبستنی گندم

در مرحله آبستنی، رشد و حرکت خوشه در طول ساقه باعث متورم شدن بخش انتهایی ساقه می‌شود.

در این مرحله محلولپاشی کلسیم، روی و سایر ریزمغذی ها برای افزایش فعالیت فتوسنتزی برگ‌ها توصیه می‌شود. انجام این مرحله به افزایش کیفیت و تعداد تلقیح مناسب و در نتیجه تعداد دانه بیشتر کمک خواهد کرد.

ظهور خوشه و گلدهی گندم

در مرحله ظهور خوشه و گلدهی، خوشه یا سنبله گندم در انتهای ساقه نمایان شده و به دنبال آن گل‌ها روی سنبلچه مشاهده می‌شود. در این مرحله گرده‌افشانی در گیاه گندم انجام می‌شود. گرمای شدید در این مرحله و تنش خشکی منجر به تلقیح نامناسب و درنتیجه، کاهش تعداد دانه در خوشه می‌شود.

پر شدن دانه گندم

پس از تلقیح و تشکیل اولیه دانه، برای تشکیل بذر با ذخایر زیاد، گیاه مواد فتوسنتزی را از اندام رویشی به خوشه منتقل می‌کند.

باید توجه داشت که تنش خشکی (کم آبی) و وجود بادهای گرم در این مرحله سبب کاهش انتقال مواد به خوشه و درنتیجه چروکیدگی دانه خواهد شد. بنابراین، تأمین نیاز مزرعه به آب و مدیریت صحیح آبیاری در این مرحله امری ضروری است.

محلولپاشی ترکیبات پتاسیمی مانند سیلیکات پتاسیم سبب افزایش انتقال مواد قندی از برگ به دانه و افزایش کیفیت دانه می‌شود.

رسیدگی گندم

زمانی که محور زیر سنبله (پدانکل) زرد و خشک شده و بیش از 50 درصد مزرعه رو به زردی رفته باشد، رسیدگی گندم اتفاق می‌افتد. در این مرحله می‌توان آبیاری مزرعه را متوقف کرد.

نکات مهم

• کمبود هر یک از مواد مغذی عملکرد محصول را محدود می‌کند و در دسترس بودن هر عنصر مغذی باید متناسب با نیاز محصول باشد.
• مدیریت صحیح آبیاری نقش مهمی در بهبود کارآیی مصرف کود و همچنین عملکرد نهایی دارد. بنابراین، برای رسیدن به نتیجه مطلوب باید آب کافی در اختیار گیاه قرار بگیرد و تا حد امکان از ایجاد تنش کم آبی جلوگیری شود.
• اگرچه ورود ماشین آلات به مزرعه به منظور محلولپاشی در طی فصل رشد گندم، خسارت فیزیکی به دنبال دارد؛ اما نتیجه حاصل از انجام محلولپاشی‌ها نه تنها این خسارت را جبران می‌کند بلکه تأثیر زیادی بر افزایش عملکرد دارد.
• توضیحات این مطلب، در خصوص مقاومت به سرما با توجه به گندم زمستانه ارائه شده است.
• باید این نکته در نظر گرفت که توصیه‌های عمومی کوددهی تنها به شناخت بهتر منابع کودی در ارتباط با محصول مورد نظر کمک می‌کنند. اما، مصرف دقیق و مشخص باید براساس مراحل رشد گندم، شرایط مزرعه، خاک، آب و غیره در قالب یک برنامه‌ریزی مدون انجام شود.

شناخت مراحل رشد گندم به اجرای بهتر برنامه کودی کمک می‌کند. در یک برنامه کودی زمان، مقدار و روش مصرف انواع کودهای مورد نیاز گیاه به صورت دقیق و اختصاصی براساس مرحله رشد، رقم، شرایط خاک و غیره جایگذاری می‌شوند.

دریافت برنامه کودی اختصاصی گندم

منابع کلیدی

+ Gooding, M. J. (2009). The wheat crop. Wheat: chemistry and technology, (Ed. 4), 19-49.
+ Xie, Q., Mayes, S., & Sparkes, D. L. (2016). Optimizing tiller production and survival for grain yield improvement in a bread wheat× spelt mapping population. Annals of Botany, 117(1), 51-66.