زمانیکه تنش سیل اتفاق می‌افتد، خسارات زیادی برای اکوسیستم منطقه بدنبال دارد که از جمله آن‌ها، فرسایش خاک، نابودی موجودات زنده مفید خاک و از بین رفتن بخش زیادی از گیاهان در مزارع و باغات است.
آنچه در این مقاله می‌خوانید!
در زمان سیل، رطوبت بیش ازحدِ خاک و شرایط غرقاب برای گیاهان باعث عدم جذب عناصر غذایی توسط ریشه شده و شرایط بی‌هوازی درون خاک منجر به اختلال در رشد و نمو گیاهان و درنهایت کاهش شدید عملکرد خواهد شد.
تنش سیل و سیلاب چگونه اتفاق می‌افتد؟
تغییرات اقلیمی طی چند سال گذشته در برخی مناطق منجر به بارندگی‌های شدید با حجم بالا شده که اگر مسیرِ هدایتِ آب اصولی نباشد منجر به بروز سیل و خساراتی می‌شود. البته در برخی نقاط دنیا از گذشته تا به امروز هرساله سیل اتفاق می‌افتد و مسئله جدیدی برای آن نواحی نیست.
اتفاقی که باعث سیل می‌شود این است که در حین بارش‌های شدید یا پس از آن، سیلاب روی زمین روان می‌شود و حجم آبِ ورودی به قدری بالاست که خاک اشباع شده و دیگر آب قادر به نفوذ نیست و در نتیجه سیل رخ می‌دهد.
اثرات تنش سیل و شرایط غرقابی در گیاهان
وقوع سیل و ایجاد حالت غرقاب اثرات منفی متعددی بر رشد و نمو و عملکرد گیاهان دارد و در موارد بسیار شدید منجر به مرگ گیاهان نیز می‌شود. البته شدت خسارت وابسته به عواملی مانند مدت زمان سیل، گونه گیاهی و شرایط منطقه (اقلیم و توپوگرافی و …) می‌باشد.
کمبود اکسیژن در ناحیه ریشه گیاه
اکسیژن برای تنفس ریشه ضروری است و در زمانیکه خاک غرقاب باشد، بالتبع میزان اکسیژن بشدت کم یا کلا به صفر می‌رسد. در این شرایط پروسه‌های متابولیکی گیاه تحت تاثیر قرار گرفته و به دلیل اختلال در انتقال عناصر از ریشه به سمت برگ‌ها، رشد و تولید بشدت کم و یا متوقف خواهد شد.
گسترش بیماری‌ها در ناحیه ریشه
متاسفانه پاتوژن‌های بیماریزا در شرایطی که رطوبت خاک زیاد باشد سریعا گسترش یافته و منجر به خسارت می‌شوند. در صورتیکه اقدامات کافی برای کاهش رطوبت خاک و خروج آب از زمین انجام نشود، این بیماری‌ها خسارات جبران ناپذیری را ایجاد می‌کنند.
عدم تعادل عناصر غذایی در خاک و کاهش فتوسنتز و تولید
ریشه گیاه باید عناصر را از خاک جذب کرده و به برگ انتقال دهد و در زمان سیل و غرقابی بودن خاک، قطعا توانایی ریشه کم شده و شاهد علائمی مانند کلروز و رشد غیرطبیعی گیاهان خواهید بود. در ادامه این مشکلات، تولید و فتوسنتز نیز بشدت کاهش می‌یابد و بتدریج پژمردگی گیاه، ریزش برگ، کاهش شدید رشد و پیری زودرس گیاه و در نهایت کاهش عملکرد اتفاق می‌افتد.
افزایش تولید اتیلن
در شرایط سیل متاسفانه تنفس بی‌هوازی در ناحیه ریشه گیاه افزایش یافته و همین مسئله منجر به افزایش تولید اتیلن می‌شود که اثرات منفی برای گیاهان دارد. دقت داشته باشید که مقادیر بیش ازحد هورمون اتیلن در زمان تنش، گیاه را بسمت پیری سوق می‌دهد و امکان بازیافتِ رشد بعد از تنش بشدت کم می‌شود.
سازگاری گیاهان برای زنده ماندن در شرایط سیل
گیاهان روش‌هایی برای سازگاری و مقابله با تنش سیل دارند تا بتوانند فرآیندهای حیاتی خود را در چنین شرایطی حفظ کنند یا حداقل برای بقا تلاش کنند.
تغییرات آناتومیکی در اندام‌های گیاهی
قبل از اینکه این نکته را بررسی کنیم، در جریان باشید که تغییرات آناتومیکی و مورفولوژیکی که در ساختار گیاهان مشاهده می‌شود، ممکن است طی مدت زمان طولانی اتفاق بیفتد و برخی تغییرات نیز بسرعت و در شرایط تنش رخ می‌دهد. به عنوان مثال گیاهانی که طی فصلِ رشدشان بطور مداوم در شرایط سیل و غرقاب قرار می‌گیرند در تلاشند تا با تغییراتی در برخی بافت‌ها سازگاری با چنین شرایطی داشته باشند.
تمایز بافت پارانشیم هوایی
تمایز برخی بافت‌ها به سمت بافت آئرانشیم که دارای حفره‌هایی جهت تبادل هوا است یک قدم برای سازگاری است. بافت آئرانشیم در زمان غرقاب، اکسیژن را برای تهویه از برگ‌ها و ساقه بسمت ریشه‌ها منتقل می‌کند تا تنفس ریشه مختل نشده و فعالیت متابولیکی آن تداوم داشته باشد.
تغییر در ساختار ریشه
برخی گیاهان برای آداپته شدن (سازگاری) با غرقاب، ساختار ریشه را تغییر می‌دهند. از جمله نمو ریشه‌های نابجا یا تولید ریشه‌های هوایی که از گره‌های ساقه رشد می‌کنند و بسمتی که تهویه وجود دارد، حرکت می‌کنند یا اکسیژن را جذب کرده و به ریشه انتقال می‌دهند.
افزایش تولید هورمون‌های مفید جهت حفظ بقا گیاه
زمانیکه سیل اتفاق بیفتد و گیاهان تحت تاثیر تنش غرقاب باشند، در اغلب گیاهان تولید هورمون‌هایی مانند جاسمونیک اسید افزایش می‌یابد که در چنین شرایطی باعث ریزش برگ‌ها خصوصا برگ‌های پیر شده و در نتیجه گیاه انرژی خود را برای بقا و حفظ برگ‌های جوان صرف می‌کند و منابعش را به طور موثرتری در پاسخ به تنش سیل تخصیص می‌دهد.
نکته: دقت داشته باشید که میزان بیش ازحد هورمون‌های تنش مانند اتیلن، آبسیزیک اسید و جاسمونیک اسید باعث آسیب به گیاهان می‌شود اما در مقادیر بسیار پایین می‌تواند به حفظ بقا گیاهان کمک شایانی کند.
چند نکته برای جلوگیری و کاهش خسارت سیل
مدیریت سیل و شرایط غرقابی هم می‌تواند قبل از وقوع سیل باشد که در واقع اقدامات پیشگیرانه است و هم می‌تواند پس از سیل باشد که در ادامه مطالعه می‌کنید.
باکتری‌های مفید و محرک رشد
استفاده از باکتری‌های محرک رشد به عنوان کودهای زیستی نقش کلیدی در بهبود رشد و عملکرد گیاهان در شرایط تنش سیل دارد. اگر در منطقه شما احتمال بروز سیل وجود دارد با برنامه‌ریزی اصولی برای مصرف کودها از جمله کودهای باکتریایی می‌توانید تا حدود زیادی از خسارت جلوگیری کنید.
مکانیسم عمل باکتری‌های محرک رشد در جهت کاهش میزان اتیلن و افزایش تولید هورمون‌های محرک رشد است زیرا در شرایط غیرهوازیِ خاک، تولید اتیلن افزایش یافته که چون مقادیر آن در گیاه بسیار بالاست منجر به خسارت می‌شود. اما اگر باکتری‌های محرک رشد در خاک حضور داشته باشند، می‌توانند مقدار اتیلن را کاهش دهند تا شرایط گیاه پس از سیل به سمت بهبود پیش رود. ضمنا، این باکتری‌ها به بهبود جذب عناصر و افزایش ظرفیت تولید، رشد بهتر ریشه و کاهش جمعیت عوامل بیماریزا نیز کمک می‌کنند.
علاوه بر باکتری‌های محرک رشد برخی دیگر از کودها نیز مانند سیلیکات پتاسیم در جهت افزایش مقاومت گیاه به تنش و کودهای اسیدآمینه برای ریکاوری یا بازیافت گیاهان پس از تنش توصیه می‌شوند که اگر طبق برنامه اصولی از این ترکیبات استفاده کنید، بسیار به بهتر شدن رشد و عملکرد مزرعه و باغتان کمک کرده‌اید.
برخی شرکت‌ها مانند شرکت خوشه‌پروران زیست فناور طی چندین سال گذشته باکتری‌های مفید و محرک رشد را با سویه‌های بومی کشور تولید کرده است. ضمنا دو کود سیلیکات پتاسیم و اسیدآمینه نیز از دیگر تولید این شرکت است که می‌توانید از آن‌ها استفاده کنید.
اقدامات پیشگیری از سیل
- برای احداث باغ یا انتخاب مزرعه، نواحی را مدنظر داشته باشید که در معرض وقوع سیل نباشند.
- سیستم زهکشی خاکِ باغ یا مزرعه را قبل از اقدام به کاشت دقیق بررسی کرده و اقدامات لازم را انجام دهید.
- در صورتیکه اقلیم منطقه به صورتی است که باران‌های شدید و احتمال وقوع سیل زیاد است، حتما قبل از کشت، مزرعه یا باغ را تراس بندی کنید تا ریسک غرقاب را کاهش دهید و انتقال آب بهتر انجام شود.
- برای باغ و مزرعه‌تان در صورت امکان از ارقام متحمل استفاده کنید تا در زمان غرقاب بتوانند شرایط بهتری داشته باشند.
- برای کاشت گیاهان زراعی تاریخ کاشت را در صورت امکان طوری در نظر بگیرید که خطر وقوع سیل کمتر باشد و به الگوهای اقلیمی منطقه برای پیش بینی سیل توجه کنید.
- ساختار خاک را از نظر مواد آلی و تهویه بهبود دهید تا ریسک شرایط آب ماندگی یا غرقاب کم شود و آب براحتی به درون خاک و لایه‌های آن نفوذ کند.
- از انواع مالچ‌ها برای جلوگیری از فرسایش خاک و حفظ ساختار خاک استفاده کنید زیرا مالچ باعث حفظ لایه های بالایی خاک در زمان سیل و شرایط غرقابی می‌شود.
اقدامات پس از وقوع سیل
- سیلاب را جهت جلوگیری از شرایط غرقاب به بیرون از مزرعه و باغ هدایت کنید.
- احداث استخر یا آبگیرهایی برای جمع‌آوری و انتقال سیلاب می‌تواند راه حل مناسبی جهت کاهش خسارت سیل باشد.
خسارت حاصل از سیل و دیگر تنش‌های محیطی در برخی مناطق کشور طی چند سال گذشته بسیار زیاد بوده و این مسئله باعث شده تا تیم اگرویار در جهت کاهش خسارات و بهبود تولید شما کشاورزان عزیز تلاش کند. برای بهتر شدن شرایط کشاورزی کشور و تبادل اطلاعات مفید میان کشاورزان و کارشناسان، در انتظار نظرات، انتقادات و تجربیات شما عزیزان هستیم.