قلمه زدن درختان و چند نکته برای ریشه زایی

از جمله مشکلات کشاورزان برای تکثیر درختان این است که در بسیاری مواقع روشِ درست مشخص نیست و درصد موفقیت برای روش‌هایی مثل قلمه زدن درخت هم در اغلب موارد با شکست مواجه می‌شود. اما چاره‌ای هم در بسیاری مواقع ندارید و باید از روش قلمه زدن استفاده کنید.

برای داشتن گیاهانی یکنواخت، می‌توانید از روش قلمه زدن استفاده کنید تا سریعتر و ارزانتر به هدفتان برسید، اما اینکه کدام درختان بهتر ریشه‌زایی قلمه را دارند یا به اصطلاح آسان ریشه‌زا یا سخت ریشه‌زا هستند هم باید مورد بررسی قرار گیرد.

در این مقاله به بررسی قلمه زدن درختان پرداخته‌ایم، از این نظر که در تکثیر درختان بخصوص درختان میوه، قلمه‌ها برای حفظ یکنواختی گیاهان اهمیت ویژه‌ای دارد.

نکات مهم برای قلمه زدن درختان

در گیاهان یک صفت مهم وجود دارد و آن هم تکثیر از سلول‌های مادری و تولید یک گیاه کامل است که البته در همه گیاهان براحتی نمی‌توان قلمه زدن را انجام داد. این صفت به اصطلاح Totipotency گفته می‌شود و یعنی قدرت تولید و ایجاد یک ارگانیسم از یک جزء آن و چون بافت‌های گیاهی ظرفیت بازسازی قابل توجهی دارند به همین دلیل گیاه جدید می‌تواند تنها از یک سلول و یا بخش کوچکی از گیاه به صورت قلمه، تولید شود. همانطور که می‌دانید، اکثر تولیدکنندگان با کاشت گیاهان از طریق بذور آشنایی دارند، اما خوب است که به قلمه زدن نیز توجه کنید که روشی است کاربردی و در آن یک ریشه، ساقه یا برگ از گیاه برداشته می‌شود و در شرایط بهینه قرار می‌گیرد و به این بخش گیاه که به آن قلمه می‌گویند، ریشه تولید می‌کند و گیاه جدیدی تولید خواهد شد. هدف اصلی در قلمه زدن درختان داشتن گیاهان یکنواخت است که این یکسان بودن درختان به بهبود شرایط رشدی و در نهایت عملکرد کمک شایانی می‌کند.

در فرآیند ریشه زایی قلمه چه اتفاقی می‌افتد؟

بررسی‌ها بر روی پروسه ریشه‌زایی قلمه گیاهان همواره ادامه داشته و به دلیل پیچیدگی بحث‌های فیزیولوژی همچنان ادامه دارد. بهتر است بدانید که برای اینکه یک قلمه ریشه‌زایی داشته باشد باید توانایی تولید ریشه‌های نابجا (Adventitious Root) را نیز داشته باشد، البته تولید این ریشه‌ها از نظر ژنتیکی در تمام گیاهان امکانپذیر است اما ممکن است به دلایل متعددی گیاه قادر به تولید ریشه‌های نابجا نباشد.

برای رشد ریشه‌های نابجا از قلمه سه مرحله وجود دارد: اولین آن انگیزش به تولید ریشه و مرحله‌ای است که تغییرات بیوشیمیایی و مولکولی در سلول‌ها اتفاق می‌افتد. دومین مرحله، آغازش است که در آن تغییرات آناتومیکی رخ می‌دهد و سومین مرحله خروج ریشه‌ها است که در حقیقت ریشه‌های اولیه از قلمه خارج می‌شوند. هر سه این مراحل باید اتفاق بیفتد تا شاهد ریشه‌زایی قلمه‌ها باشید و اگر هر کدام با مشکل مواجه شوند، رشد ریشه‌ها با مشکل روبرو می‌شود.

نقش هورمون‌ها در ریشه‌زایی قلمه

هورمون‌ها از جمله ترکیبات کلیدی در گیاهان هستند که تمام پدیده‌های بیولوژیک گیاهان تحت تاثیر میزان آن‌هاست. البته بهتر است بدانید که این جمله به معنی زیاد بودن مقدار هورمون‌ها در گیاهان نیست بلکه هورمون‌ها با مقدارهای بسیار کم نسبت به برخی ترکیبات مانند کربوهیدرات‌ها می‌توانند اثرات مهمی بر گیاهان داشته باشند.

هورمون اکسین

اکسین‌ها دسته‌ای از هورمون‌ها هستند که در بافت‌های گیاهی و با اهداف مختلف تولید شده و در برخی بافت‌ها مانند برگ‌های جوان و مریستم شاخه و محل ریشه‌زایی قلمه‌ها بیش‌تر تولید می‌شوند. در فرآیند ریشه‌زایی تولید اکسین حیاتی است و اگر تولید نشود نباید انتظار تولید ریشه را داشته باشید. در واقع در قلمه‌ها، اکسین در انتهای بخش بریده شده و محل تولید کالوس جمع می‌شود و به ایجاد ریشه‌های جدید کمک می‌کند. پس باید شرایط طوری پیش رود تا تولید اکسین صورت بگیرد و قلمه‌ها به اصطلاح ریشه‌دار شوند. برای رسیدن به این هدف باید اسیدآمینه تریپتوفان با کمک ترکیبات اسیدآمینه‌ای در اختیار قلمه‌ها قرار بگیرد تا اکسین تولید شود. 

انواع قلمه زدن درختان

به طور کلی قلمه زدن درختان از شاخه‌ها است که به آن قلمه ساقه نیز می‌گویند و در 3 دسته قلمه ساقه علفی، خشبی و نیمه خشبی تقسیم‌بندی می‌شود.

 این تقسیم‌بندی به سن شاخه‌های قطع شده برای قلمه زدن بر می‌گردد. قلمه ساقه علفی عموما در بهار و اوایل تابستان که گیاه رشد خود را آغاز کرده است و هورمون‌های رشد زیادی در سیستم گیاه وجود دارد، گرفته می‌شود. معمولا این قلمه ریشه زایی سریعی دارد و برای این فرآیند نیازمند گرمای محیط است. قلمه ساقه علفی به علت مقدار کم لیگنین، مستعد پوسیدگی است پس توصیه می‌شود در کوتاه‌ترین زمان ممکن به بستر منتقل شود. قلمه ساقه نیمه خشبی در اواسط تابستان و بعد از گلدهی از گیاهان برداشته می‌شود و علاوه بر ریشه‌زاییِ سریع نیاز به گرمای اضافی ندارد، اما باید دمای محیط و رطوبت طوری باشد که قلمه‌ها خشک نشوند و شرایط بستر کشت نیز برای ریشه‌زایی بهینه باشد. برای قلمه زدن ساقه‌های خشبی باید در زمان خواب درختان اقدام ‌شود و به دلیل کندی ریشه‌زایی آن‌ها باید به نکاتی توجه کنید.

نکته: در مناطق گرمسیری به دلیل دائمی بودن رشد درختان، قلمه نیمه خشبی پیشنهاد می‌شود اما در درختان مناطق معتدله و مناطقی که درختان به اصطلاح خواب دارند، قلمه ساقه چوبی یا خشبی توصیه می‌شود.

زمان قلمه زدن درختان در زمان خواب

برای افزایش ریشه‌زایی و موفقیت ریشه‌دهی قلمه‌های چوبی در مناطق معتدله و سردسیر باید به نکته پراهمیت زمان گرفتن قلمه توجه ویژه داشته باشید. معمولا از زمان خواب درختان در پاییز تا اسفندماه بسیاری نهالستان‌ها، قلمه زدن درختان را انجام می‌دهند اما دقت در زمان گرفتن قلمه در اینجا برای افزایش ریشه‌زایی بسیار کلیدی است. اینکه تاکید به گرفتن قلمه در پاییز می‌شود به دلیل دمای خاک است زیرا در پاییز دمای پایین خاک به دلیل تولید کالوس به ریشه زایی کمک می‌کند اما با نزدیک شدن به اواخر فصل خواب، میزان تولید کالوس کم‌تر می‌شود و هر چه دما خاک گرم‌تر شود، احتمال کالوس‌زایی هم کم‌تر خواهد شد، از این جهت که دما بالا خاک باعث افزایش رشد قارچ‌ها شده و منجر به پوسیدگی قلمه نیز می‌شود. 

نقش تغذیه در بهبود ریشه زایی قلمه‌ها

از آنجاییکه مهم‌ترین مرحله در قلمه زدن درختان، ریشه زایی است پس باید با برخی موارد برای نتیجه بخش بودن قلمه‌ها کمک کنیم.

• مصرف کودهای دارای آمینواسید برای بهبود تولید هورمون اکسین قبل از رشد ریشه
• مصرف کودهای دارای عنصر روی بعد از ریشه‌زایی در جهت بهبود شرایط رشد قلمه‌ها
• مصرف باکتری‌های حل کننده عناصر پس از استقرار قلمه‌ها در محل اصلی

نکته مهم: استفاده از هورمون‌ها به دلیل گران بودن برای بهبود ریشه زایی پیشنهاد نمی‌شود و اگر شرایط محیطی و سایر نکاتی که ذکر شد، رعایت شود قطعا برای ریشه زایی قلمه‌ها نیازی به مصرف هورمون نیست.

منبع کلیدی

+ Han, H., Zhang, S., & Sun, X. (2009). A review on the molecular mechanism of plants rooting modulated by auxin. African Journal of Biotechnology, 8(3).