در چند دهه گذشته، صنعت کشاورزی با چالش‌هایی از جمله شفاف نبودن زنجیره تأمین، عدم انسجام در داده‌ها، تقلب در محصولات، مشکلات صادرات و ضعف اعتماد میان ذی‌نفعان روبه‌رو بوده است. در این میان، فناوری بلاکچین در کشاورزی به عنوان راهکاری نوآورانه و تحول‌ساز، توانسته است راهی برای حل این مشکلات و ایجاد انقلابی دیجیتال در این حوزه ارائه دهد. بلاکچین با فراهم کردن بستری امن، غیرقابل تغییر و شفاف، می‌تواند به افزایش کارایی فرآیندها، ردیابی محصولات کشاورزی، کاهش اتلاف منابع و بهبود روابط میان کشاورز، مصرف‌کننده و نهادهای نظارتی کمک کند.
بلاکچین چیست؟
بلاکچین یک دفتر کل توزیع‌شده، رمزنگاری‌شده است که اطلاعات را به‌صورت بلوک‌های زنجیره‌ای و به هم پیوسته ذخیره می‌کند. این اطلاعات پس از ثبت، غیر قابل تغییر هستند. هر بلوک حاوی مجموعه‌ای از داده‌ها مانند اطلاعات تولید، شرایط مزرعه، مکان‌یابی محصول و یا تراکنش‌ها است که پس از ثبت و تأیید، دیگر امکان تغییر یا حذف آن وجود ندارد. این ویژگی‌ها، بلاکچین را به ابزاری امن و قابل اعتماد برای مدیریت اطلاعاتِ حساس در صنایع مختلف، از جمله صنعت کشاورزی تبدیل کرده‌اند؛ جایی که این فناوری می‌تواند به عنوان یک منبع واحد از داده‌های واقعی درباره فرآیند تولید، موجودی انبار، قراردادها و وضعیت زنجیره تأمین عمل کند.
نمونه‌ای از بلاکچین در ایران، اگرویار است که پلتفرمی بومی و در حال توسعه است که به‌عنوان اکوسیستم کشاورزی مدرن، تلاش می‌کند تمام زنجیره کشاورزی را از تامین نهاده، آموزش، مدیریت مزرعه، فروش محصول، تا خدمات پس از برداشت در یک بستر شفاف و دیجیتال متمرکز کند. این پلتفرم نمونه‌ای از پیاده‌سازی جامع بلاکچین در کشاورزی ایران است.
کاربردهای فناوری بلاکچین در کشاورزی
شفافیت در زنجیره تأمین نهاده‌ها
فناوری بلاکچین با ایجاد شفافیت، اعتماد و ردیابی دقیق در زنجیره تأمین کشاورزی، انقلابی در مدیریت اطلاعات این صنعت ایجاد کرده است. این فناوری امکان ثبت جزئیات کل فرآیند تولید از مزرعه تا سفره را فراهم می‌کند؛ اطلاعاتی که در قالب داده‌های غیرقابل تغییر و به‌صورت توزیع‌شده، ذخیره می‌شوند. از جمله مؤلفه‌های کلیدی قابل رصد و ردیابی در بلاکچین می‌توان به زمان کاشت، نوع بذر، میزان و نوع مصرف نهاده‌ها (کود و سم)، تاریخ برداشت، شرایط نگهداری محصول، شرایط حمل‌ونقل، بسته‌بندی و محل نهایی فروش اشاره کرد.
ثبت این مؤلفه‌ها در سیستم و رصد و ردیابی آن‌ها از طریق بلاکچین نه تنها به حفظ اصالت و هویت محصول کمک می‌کند، بلکه باعث جلوگیری از تحریف اطلاعات، تقلب و سو استفاده واسطه‌ها نیز می‌شود. بدین ترتیب، ارزش خلق‌شده در فرآیندِ تولید مستقیماً به تولیدکننده برمی‌گردد و اعتماد مصرف‌کننده، به‌ویژه در بازارهای صادراتی و محصولات سالم، افزایش می‌یابد. در زمینه تأمین نهاده‌ها نیز که ۷۵ تا ۸۰ درصد هزینه‌های مزرعه را تشکیل می‌دهد، بلاکچین با ایجاد بستر شفاف برای ثبت استعلام کیفیت، تضامین، انبارداری و تحویل، نقش مؤثری در کاهش واسطه‌گری، تقلب و هزینه‌ها ایفا می‌کند.
نمونه موفق این کاربرد را می‌توان در پروژه IBM Food Trust مشاهده کرد؛ جایی که مصرف‌کننده با اسکن یک کد QR روی بسته‌بندی، می‌تواند مسیر دقیق محصول را از مزرعه تا فروشگاه بررسی کند.
بهبود مدیریت تولید در کشاورزی
فناوری بلاکچین با قابلیت ثبت، اشتراک‌گذاری و تحلیل داده‌های تخصصی و غیرتخصصی، امکان مدیریت هوشمند و دقیق تولید کشاورزی را فراهم می‌کند. داده‌های غیرتخصصی مانند شرایط منابع انسانی، مکانیزاسیون، وضعیت منابع آبی و اقلیم مزرعه، با استفاده از فناوری‌های نوین مانند اینترنت اشیا (IoT) جمع‌آوری شده و در بستر بلاکچین ذخیره می‌شوند. این داده‌ها پس از تحلیل، به تصمیم‌گیری بهتر، برنامه‌ریزی دقیق‌تر و نظارت کارآمدتر بر فرآیند تولید منجر می‌شوند. از دیگر مزایای این فناوری در مدیریت تولید می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ایجاد هویت دقیق و قابل‌اعتماد برای محصول از زمان کاشت تا برداشت.
- استفاده از داده‌های ثبت‌شده برای اصلاح شرایط کشت در فصل‌های بعد.
- کاهش ریسک تقلب و اطمینان از تطابق کامل با استانداردهای قانونی و کیفی.
- شفاف‌سازی نقش و عملکرد تمام خدمات‌دهندگان در فرآیند تولید.
- حفظ منافع همه افراد مؤثر در تولید، چه در داخل و چه خارج از مزرعه.
قراردادهای هوشمند و پرداخت‌های عادلانه در کشاورزی
فناوری بلاکچین با معرفی قراردادهای هوشمند (Smart Contracts) زمینه‌ای برای حذف واسطه‌ها و اجرای تراکنش‌های شفاف، سریع و بدون خطای انسانی در بخش کشاورزی فراهم کرده است. قراردادهای هوشمند، برنامه‌هایی هستند که به‌صورت خودکار و غیرقابل تغییر، تعهدات طرفین را بر اساس شرایط از پیش تعیین‌شده اجرا می‌کنند. در صنعت کشاورزی، این قراردادها می‌توانند در زمینه‌هایی چون پرداخت خودکار هزینه‌ها پس از تحویل محصول، خرید نهاده‌های کشاورزی با تضمین کیفیت و تحویل و حتی پرداخت خسارت بیمه در صورت بروز بلایای طبیعی مانند خشکسالی یا سیل به‌کار گرفته شوند. این ویژگی‌ها منجر به حذف کاغذبازی، کاهش اختلافات و تسریع فرآیندهای مالی می‌شود.
کشاورزی دقیق و مدیریت منابع
فناوری بلاکچین می‌تواند نقشی کلیدی در توسعه کشاورزی دقیق ایفا کند؛ در کشاورزی دقیق، بلاکچین می‌تواند مصرف منابعی مانند آب، کود و انرژی را ثبت و ردیابی کند. همچنین سوابق ماشین‌آلات، اطلاعات خاک و روش‌های کشت نیز قابل ثبت است. این اطلاعات به تصمیم‌گیری علمی، کاهش هدررفت منابع و افزایش بهره‌وری کمک می‌کند.
کشاورزان می‌توانند کنترل دقیق‌تری بر فعالیت‌های خود داشته باشند، مصرف نهاده‌ها را کاهش دهند و در عین حال تولید پایدارتری را رقم بزنند. اتصال فناوری‌هایی مانند اینترنت اشیا، هوش مصنوعی (AI) و تحلیل داده‌ها به بستر بلاکچین، آینده‌ای هوشمند و پایدار را برای کشاورزی نوین ترسیم می‌کند.
هویت‌سازی محصولات کشاورزی
در بازارهای جهانی، شفافیت، اصالت و قابلیت ردیابی محصولات از جمله مهم‌ترین الزامات برای ورود به زنجیره تأمین بین‌المللی هستند. فناوری بلاکچین با فراهم‌سازی بستری شفاف، تغییرناپذیر و قابل اعتماد برای ثبت و نگهداری اطلاعات محصول، می‌تواند به‌طور چشمگیری ظرفیت صادرات محصولات کشاورزی را افزایش دهد. مزایای کلیدی استفاده از بلاکچین در این حوزه شامل:
- تضمین اصالت و کیفیت محصول از طریق گواهی‌های دیجیتال: اطلاعاتی مانند گواهی سلامت، تایید سالم بودن، کیفیت، شیوه تولید و محل برداشت بر بستر بلاکچین ثبت و غیرقابل تغییر می‌شوند.
- دسترسی آسان واردکنندگان به داده‌های معتبر: خریداران خارجی می‌توانند تنها با اسکن یک QR Code روی بسته‌بندی، تاریخچه کامل محصول را بررسی کرده و اطمینان حاصل کنند که با استانداردهای بین‌المللی هم‌خوانی دارد.
- کاهش هزینه‌ها و زمان در فرآیندهای گمرکی و بازرسی: دیجیتالی شدن مدارک و اعتمادسازی سیستمی باعث می‌شود فرآیند صادرات سریع‌تر، شفاف‌تر و کم‌هزینه‌تر انجام گیرد.
- مقابله با تقلب و سوء‌استفاده برندهای خارجی: به عنوان مثال، زعفران ایران که سال‌ها تحت نام کشورهای دیگر صادر شده، با بلاکچین می‌تواند هویت واقعی خود را حفظ و اثبات کرده و سهم عادلانه‌تری از بازار جهانی کسب کند.
تسهیل تأمین مالی و دسترسی آسان‌تر کشاورزان به وام
یکی از موانع اصلی توسعه کشاورزی، محدودیت کشاورزان در دسترسی به منابع مالی و تسهیلات بانکی است. نبود مستندات دقیق از عملکرد مزرعه، برداشت‌ها و سابقه بازپرداخت وام‌ها، باعث کاهش اعتماد مؤسسات مالی به این قشر تولیدکننده می‌شود. فناوری بلاکچین با ایجاد پرونده‌های اعتباری دیجیتال و شفاف می‌تواند این چالش را برطرف کند. مهم‌ترین کاربردهای بلاکچین در تأمین مالی کشاورزی عبارت‌اند از:
- ایجاد سابقه اعتباری دیجیتال بر اساس داده‌های واقعی: عملکرد مزرعه، زمان‌بندی برداشت، بازپرداخت وام‌های پیشین، مصرف نهاده‌ها و درآمد حاصل، همگی به‌صورت غیرقابل تغییر در بلاکچین ثبت می‌شوند.
- افزایش اعتماد مؤسسات مالی و بانک‌ها: شفاف بودن اطلاعات مالی و تولیدی باعث می‌شود بانک‌ها با اطمینان بیشتری به ارزیابی وام‌های کشاورزی بپردازند و خطر عدم بازپرداخت وام کاهش یابد.
- تسهیل و تسریع فرآیند اعطای وام و تسهیلات مالی: بلاکچین می‌تواند بخشی از فرآیند را خودکار کند و زمان بررسی، تصویب و پرداخت وام را به میزان چشمگیری کاهش دهد.
کاهش ضایعات محصولات کشاورزی
فناوری بلاکچین با ثبت دقیق و لحظه‌ای اطلاعات مرتبط با محصول، امکان مدیریت بهینه زمان‌بندی توزیع و فروش و کاهش ضایعات را فراهم می‌کند. از جمله مزایای این فناوری در کاهش ضایعات غذایی موارد زیر:
- ثبت دقیق زمان برداشت محصول: ثبت تاریخ دقیق برداشت باعث می‌شود برنامه‌ریزی مناسبی برای فروش و مصرف محصول صورت گیرد.
- مانیتورینگ شرایط حمل‌ونقل و دمای نگهداری: با ردیابی دقیق شرایط نگهداری و حمل محصولات در طول زنجیره تأمین، می‌توان از آسیب‌های ناشی از دما و رطوبت نامناسب جلوگیری کرد.
- کنترل تاریخ انقضا و مدیریت زمان فروش فوری: اطلاعات ثبت‌شده در بلاکچین این امکان را می‌دهد که محصولات نزدیک به تاریخ انقضا سریع‌تر توزیع یا با تخفیف فروخته شوند تا از فساد و دورریختن آن‌ها جلوگیری شود.
- کاهش هزینه‌های ناشی از ضایعات و افزایش سودآوری کشاورزان و فروشندگان: با مدیریت دقیق‌تر و شفاف‌تر زنجیره تأمین، هدررفت مواد غذایی کاهش یافته و بهره‌وری مالی بالا می‌رود.
چالش‌ها و محدودیت‌های پیاده‌سازی بلاکچین در کشاورزی
با وجود مزایای متعدد فناوری بلاکچین در شفاف‌سازی، افزایش بهره‌وری و کاهش واسطه‌ها، اجرای عملی آن در صنعت کشاورزی با چالش‌هایی روبروست که باید در فرآیند سیاست‌گذاری و اجرا مدنظر قرار گیرند:
هزینه‌های اولیه بالا
پیاده‌سازی بلاکچین نیازمند زیرساخت‌های فنی، سخت‌افزار، نرم‌افزار، و نیروی انسانی متخصص است که ممکن است برای کشاورزان کوچک و خرده‌پا سنگین و غیرممکن باشد.
موانع زیرساختی و فناورانه
بسیاری از مناطق کشاورزی از اینترنت پایدار، تجهیزات دیجیتال یا سیستم‌های جمع‌آوری داده (مانندIOT ) بی‌بهره‌اند، که مانع اجرای موفق بلاکچین می‌شود.
نبود آموزش و آگاهی کافی
فقدان دانش فنی و مهارت‌های دیجیتال در بین کشاورزان، به‌ویژه در مناطق سنتی، موجب کندی پذیرش این فناوری می‌شود.
مقاومت در برابر تغییر و فناوری‌های نو
کشاورزانی که به روش‌های سنتی وابسته‌اند، اغلب نسبت به فناوری‌های نوین بی‌اعتماد بوده یا از پیچیدگی آن‌ها نگران هستند.
عدم استانداردسازی داده‌ها و عدم یکپارچگی اطلاعات
اطلاعات کشاورزی در بسیاری از کشورها پراکنده، غیراستاندارد و در قالب‌های متنوع است؛ این موضوع مانع از بهره‌برداری موثر از بلاکچین به عنوان یک دفترکل واحد می‌شود.
چالش‌های قانونی و حقوقی
نبود قوانین و مقررات رسمی برای پذیرش داده‌های بلاکچین به عنوان اسناد قانونی یا مرجع حقوقی، یکی از موانع جدی در توسعه آن است.
نگرانی‌های مربوط به مالکیت و حریم خصوصی داده‌ها
کشاورزان ممکن است نسبت به اشتراک‌گذاری اطلاعات مربوط به تولید، نوع کشت، مکان مزرعه یا فروش محصول در یک شبکه عمومی نگران باشند.
عدم انگیزه تجاری اولیه برای برخی بازیگران زنجیره
در ابتدای کار ممکن است توزیع‌کنندگان یا دلالان که از عدم شفافیت سود می‌برند، مانع‌تراشی کنند یا با پروژه‌های بلاکچین همکاری نکنند.
نمونه‌های عملی پیاده‌سازی بلاکچین در کشاورزی
BM Food Trust
یکی از معروف‌ترین پروژه‌های جهانی بلاکچین در صنایع غذایی که توسط شرکت IBM توسعه یافته است. این شبکه به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تا کل زنجیره تأمین مواد غذایی را از مزرعه تا قفسه فروشگاه ردیابی و شفاف‌سازی کنند. برندهایی مانند Walmart و Nestlé از این پلتفرم استفاده می‌کنند.
Pipeline Foods
در این پروژه، کشاورزان ارگانیک با استفاده از بلاکچین می‌توانند گواهی‌های خود را ثبت کرده و به صورت شفاف، حق بیمه و پاداش‌های مرتبط با کیفیت محصول خود را دریافت کنند.
Blockgrain (GrainChain)
یک پلتفرم بلاکچین برای مدیریت زنجیره تأمین غلات که تمام فرآیندها از انبارداری، قیمت‌گذاری، کیفیت‌سنجی تا تحویل نهایی محصول را یکپارچه و شفاف می‌کند. این پلتفرم در کشورهای مختلف از جمله استرالیا و آمریکای لاتین مورد استفاده قرار گرفته است.
اگرویار (Agroyaar)
پلتفرم اگرویار (Agroyaar) یک اکوسیستم کشاورزی مدرن ایرانی است که با رویکردی فناورانه طراحی شده و هدف آن دیجیتالی‌سازی کامل زنجیره ارزش کشاورزی از مزرعه تا مصرف‌کننده است. اگرویار فراتر از یک سامانه فروش یا اطلاعات کشاورزی عمل می‌کند و به دنبال ایجاد یک زیرساخت یکپارچه برای کشاورزی هوشمند، شفاف و پایدار در ایران است.
مهم‌ترین ویژگی‌ها و اجزای اگرویار
زنجیره تامین شفاف نهاده‌ها
- ردیابی، اصالت‌سنجی و شفاف‌سازی کامل نهاده‌های کشاورزی مانند بذر، کود، سم، ماشین‌آلات و تجهیزات.
- اتصال تولیدکننده یا واردکننده اصلی نهاده به مصرف‌کننده نهایی (کشاورز) با حذف واسطه‌ها.
- کاهش تقلب و تضمین کیفیت و قیمت عادلانه.
مدیریت هوشمند مزرعه
- ثبت داده‌های تخصصی و غیرفنی مزرعه (آب، خاک، شرایط اقلیمی، ماشین‌آلات و…) با بهره‌گیری از اینترنت اشیا (IoT) و سنسورها.
- اختصاص داشبورد مدیریتی برای کشاورز و سرمایه‌گذار مزرعه.
- برنامه‌ریزی، پایش و تحلیل مستمر عملکرد مزرعه.
سیستم آموزش و توانمندسازی کشاورزان
- آموزش آنلاین و آفلاین مبتنی بر استانداردهای روز دنیا.
- اتصال کشاورزان با متخصصان و مشاوران کشاورزی.
- تقویت دانش فنی و اقتصادی بهره‌برداران از طریق آموزش‌های قابل ردیابی.
بازارگاه شفاف و ردیابی محصول نهایی
- هر محصول از مزرعه تا بازار نهایی قابل ردیابی است.
- مصرف‌کننده می‌تواند منشأ دقیق، تاریخ کاشت، نوع کود و شرایط حمل‌ونقل محصول را بررسی کند.
- کمک به صادرات هوشمند با ارائه گواهی‌های اصالت، سلامت و ارگانیک بودن محصول.
قراردادهای هوشمند و تامین مالی
- امکان تنظیم قراردادهای شفاف میان کشاورز، شرکت‌های خدماتی، خریداران و بانک‌ها.
- پشتیبانی از پرداخت خودکار، بیمه محصولات و تخصیص دقیق منابع.
- تشکیل پرونده اعتباری دیجیتال کشاورز برای دریافت وام یا سرمایه‌گذاری.
یکپارچگی با نهادهای حاکمیتی و نظارتی
- سازگار با الزامات قانونی و مقررات وزارت جهاد کشاورزی، فنی و حرفه‌ای، سازمان غذا و دارو و سایر نهادها.
- قابلیت صدور گزارش‌های قابل استناد برای دستگاه‌های ناظر.
ماموریت اگرویار
ایجاد زیرساختی ملی برای تحول دیجیتال کشاورزی ایران، ارتقای عدالت اقتصادی برای کشاورزان، افزایش بهره‌وری منابع، تقویت امنیت غذایی و تسهیل صادرات محصولات ایرانی با هویت معتبر.
بخش نظرات
دیدگاهتان را در ارتباط با این مطلب آموزشی بنویسید!