بررسی حد مطلوب عناصر غذایی در خاک

توجه به سلامت خاک و مدیریت صحیح آن یکی از اصول اساسی برای تولید پایدار در کشاورزی است. درصورتی که توجهی به این سیستم پویا و زنده کشاورزی نشود، تولید با افت معنی‌داری مواجه خواهد شد.

کوددهی مبتنی بر اصول 4 گانه (منبع مناسب کودی، مقدار درست مصرف، روش و زمان صحیح مصرف) نیازمند این است که از ویژگی‌های فیزیکو-شیمیایی خاک اطلاعات دقیق داشته باشیم که این اطلاعات با انجام آزمایش خاک قابل دستیابی است.

یکی از کلیدواژه‌هایی که به تکرار مطرح می‌شود، حد مطلوب (حد کفایت) عناصر غذایی خاک است که در این مقاله مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.

حد بحرانی و مطلوب عناصر غذایی خاک چیست؟

دو عبارتی که در آزمایشات خاک مطرح می‌شوند، حد مطلوب و حد بحرانی عناصر غذایی در خاک هستند.

حد مطلوب یک عنصر غذایی، بازه‌ای از غلظت عنصر است که در آن بیشترین عملکرد حاصل می‌شود.

غلظت بحرانی، سطحی از یک عنصر غذایی است که در غلظت‌های کمتر از آن، عملکرد، کیفیت و یا وضعیت کلی گیاه از شرایط مطلوب دورتر می‌شود.

اطلاع از حد بحرانی یا حد مطلوب عناصر غذایی چه کمکی به ما می‌کند؟

دانستن اینکه حدکفایت یا حدبحرانی یک عنصر غذایی چقدر است و انجام آزمایش خاک و اطلاع از وضعیت عناصر موجود در خاک کمک بسیار زیادی به مدیریت کوددهی می‌کند.

حد مطلوب عناصر غذایی در خاک

عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان در دو دسته کلی پرمصرف و کم مصرف طبقه‌بندی می‌شوند. بصورت عمومی در اکثر آزمایشات خاک، عناصر غذایی نیتروژن، فسفر، پتاسیم، آهن، روی، منگنز، مس و بور اندازه‎‌گیری می‌شوند که در ادامه هرکدام از آنها را مورد بحث قرار خواهیم داد.

حد مطلوب نیتروژن (N) در خاک

ازت یا نیتروژن پرمصرف‌ترین و به عبارتی موتور رشد گیاهان است که نقش مهمی در رشد و تولید گیاهان زراعی و باغی دارد. نیتروژن مهم‌ترین عنصر غذایی برای رشد مطلوب گیاهان است.

در خاک فرم‌های مختلف نیتروژن وجود دارد اما دو فرم قابل جذب آن برای گیاهان نیترات (^–NO₃) و آمونیوم (+NH₄) است. اما دقت داشته باشید که عمدتا فرم قابل جذب به صورت نیترات است.

در اکثر آزمون‌های خاک، نیتروژن یا ازت کل بصورت درصد اندازه‌گیری می‌شود، اما همانطور که گفته شد، فرم قابل جذب نیتروژن عمدتا بصورت نیترات است و مناسب است که در آزمایشات فرم نیتراتِ نیتروژن اندازه‌گیری و گزارش شود.

مقادیر بهینه ازت در خاک بسته به نوع کشت متفاوت است، اما بطور کلی:

• مقدار بهینه نیتروژن کل در خاک بین 0.1 تا 0.2 درصد است. در مقادیر پایین‌تر از آن کاهش عملکرد اتفاق خواهد افتاد.
• مقدار بهینه نیترات در خاک 20 تا 30 میلی‌گرم در کیلوگرم خاک (ppm) است. در سطوح کمتر از 10 ppm احتمال کاهش عملکرد زیاد است.

میزان بهینه فسفر در خاک

فسفر نقش مهمی در رشد و تولید گیاهان از مراحل اولیه تا رسیدگی دارد.  این عنصر جزو عناصر پرمصرف و مورد نیاز گیاهان است. مقدار این عنصر در آزمون خاک بصورت میلی‌گرم در کیلوگرم (ppm) و بصورت فسفرِ قابل حل گزارش می‌شود.

میزان مطلوب فسفر بسته به نوع محصول و عملکرد مورد انتظار متفاوت است اما بصورت عمومی مقدار بهینه فسفر در خاک 15 میلی‌گرم در کیلوگرم (ppm) است. مقدار کمتر از آن باعث محدودیت در تولید می‌شود.

حد مطلوب پتاسیم در خاک

پتاسیم جزو عناصر پرمصرف است و نقش مهمی در نقل و انتقالات مواد داخل گیاه و افزایش عملکرد دارد.

پتاسیم در آزمون‌های خاک بصورت پتاسیم قابل دسترس (P.ava) و با واحد ppm گزارش می‌شود.

مقدار مطلوب یا کفایت پتاسیم هم مثل بقیه عناصر غذایی بسته به نوع گیاه و مقدار عملکرد متفاوت است. در مقادیر کمتر از حد بحرانیِ این عنصر کاهش عملکرد اتفاق خواهد افتاد.

حد بهینه پتاسیم در آزمایشات خاک، عموما 300 تا 400 میلی‌گرم در کیلوگرم (ppm) خاک است. در مقادیر کمتر از 300 ppm احتمال کمبود این عنصر در گیاه وجود خواهد داشت.

حد مطلوب ریزمغذی‌ها داخل خاک

ریزمغذی‌ها در مقادیر کم مورد نیاز گیاهان هستند اما اثر کلانی در رشد و نمو و عملکرد نهایی دارند. فراموش نشود که تجمع بیش‌ ازحد آنها در خاک هم می‌تواند منجر به مسمومیت گیاهان شود.

میزان عناصر ریزمغذی در آزمایشات خاک نیز با واحد ppm سنجیده و گزارش می‌شوند.

حد مطلوب عنصر روی (Zn) در خاک

حد مطلوب عنصر روی در خاک در بازه 2 تا 3 میلی‌گرم در کیلوگرم خاک (ppm) قرار دارد. در مقادیر پایین‌تر از 1/5 ppm احتمال کمبود این عنصر در گیاه وجود خواهد داشت.

فسفر زیاد در خاک باعث کمبود روی می‌شود. بنابراین باید از مصرف بیش‌ ازحد کودهای فسفره خودداری کرد.

میزان مطلوب آهن (Fe) در خاک

آهن یکی از مهم‌ترین عناصر ریزمغذی مورد نیاز گیاهان است که نقش مهمی در ساختارهای سبزینگی گیاهان دارد. کمبود این عنصر معمولا در خاک‌های قلیایی و آهکی رایج‌تر است.

غلظت بهینه آهن در خاک بسته به نوع کشت متفاوت است اما عموما مقدار بهینه آن در خاک 10 تا 15 میلی‌گرم در کیلوگرم (ppm)  درنظر گرفته می‌شود. در غلظت‌های بالاتر از 25 ppm احتمال مسمومیت افزایش می‌یابد.

حد کفایت منگنز (Mn) در خاک

فراهمی و جذب این عنصر هم مثل بقیه ریزمغذی‌ها در خاک‌های قلیایی کاهش پیدا می‌کند. در مقادیر کمتر از 10 ppm احتمال کمبود این عنصر در گیاه وجود خواهد داشت.

قابلیت جذب این عنصر نیز به مانند سایر ریزمغذی‌ها در خاک‌هایی با pH بالا، کاهش می‌یابد.

حد کفایت مس (Cu) در خاک

مس نقش مهمی در فرایندهای مختلف بیوشیمایی گیاهان و رشد و نمو آنها دارد. ازجمله آنها شرکت در ساختار و فعالیت آنزیم‌های دفاعی در شرایط تنش است.

توجه شود که مقادیر بالای مس برای گیاهان سمی بوده و مانع رشد آنها می‌شود ولی در مقادیر کم مورد نیاز بوده و همانطورکه گفتیم نقش‌های مهمی در رشد و نمو آنها دارد.

حدود مطلوب مس در خاک 1/5 تا 2 میلی‌گرم در کیلوگرم خاک است. در مقادیر بالاتر باعث ایجاد سمیت و خسارت به محصول می‌شود.

حد مطلوب عنصر بور (B) در خاک

بور به عنوان یکی از عناصر ریزمغذی نقش مهمی در دیواره سلول‌های گیاهی و فرآیندهای تولید مثلی مانند گل‌دهی و تشکیل میوه دارد.

حد مطلوب عنصر بور در خاک بصورت عمومی حدود 2 میلی‌گرم در کیلوگرم (ppm) خاک است. توجه شود که تجمع غلظت‌های بالای این عنصر هم سمی بوده و باعث محدودیت رشد و تولید گیاهان می‌شود.

در روزهای آتی حد مطلوب سایر پارامترهای خاک از جمله اسیدیته، شوری، بافت و … مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت. اگر در این زمینه سوال و نظری دارید در بخش نظرات با ما درمیان بگذارید.