کاهش کیفیت خاک‌های کشاورزی به واسطه مشکلاتی مانند شوری، قلیایی بودن، بافت بسیار سبک یا سنگین خاک و… می‌تواند حاصلخیزی خاک، کمیت و کیفیت تولیدات کشاورزی را تحت تاثیر قرار دهد.
در این مطلب به مشکلات رایج خاک و راهکارهای اصولی اصلاح خاک می‌پردازیم.
pH خاک
اسیدیته یا همان pH یکی از مهم‌ترین خصوصیات شیمیایی خاک است که در بسیاری از فرآیند‌ها مانند فراهمی عناصر غذایی، فعالیت میکروارگانیسم‌های خاک، فرآیندهای بیولوژیکی و… اهمیت دارد. به همین دلیل آگاهی از شرایط pH خاک و در صورت نیاز اقدام برای متعادل سازی آن ضروریست.
اصلاح خاک قلیایی
قلیایی بودن خاک از مشکلات رایج خاک‌های ایران است. خاک زمانی قلیایی است که pH>7 باشد. در این شرایط، حلالیت و فراهمی عناصری مانند آهن، منگنز و… کم شده و در نتیجه جذب آن‌ها توسط گیاهان نیز کاهش می‌یابد. زمانی که خاک قلیایی است کارآیی کودها نیز به دلیل کاهش حلالیت آن‌ها کم می‌شود.
- جهت اصلاح خاک‌های قلیایی می‌توان از مواد اصلاحی متفاوتی استفاده کرد اما بهترین ماده اصلاحی برای کاهش pH خاک، استفاده از گوگرد با خلوص بالا است. دقت داشته باشید که در کنار گوگرد باید باکتری‌های اکسیدکننده آن را نیز استفاده کنید.
- از جمله اقدامات غیراصولی جهت اصلاح خاک‌های قلیایی، اضافه کردن اسید‌های شیمیایی قوی مانند اسید سولفوریک به خاک است که pH خاک را به سرعت تغییر می‌دهند. این ترکیبات، نه تنها موجب اصلاح و بهبود شرایط خاک نمی‌شود بلکه تخریب ساختمان خاک و پیامد‌های منفی بیشتری را به دنبال خواهند داشت.
- هیومیک اسید از انواع مواد آلی است که باعث بهبود ساختار خاک، افزایش نگهداشت آب و عناصر غذایی و همینطور، بهبود فعالیت‌های میکروبی می‌شود. با این حال، یکی از باورهای اشتباه رایج این است که هیومیک اسید می‌تواند به طور قابل توجهی اسیدیته خاک را کاهش دهد. در حقیقت، تنها هیومیک اسید خالص می‌تواند باعث کاهش جزئی pH خاک شود، اما اکثر محصولات هیومیک اسید موجود در بازار به صورت خالص عرضه نمی‌شوند و بنابراین، تأثیر قابل توجهی بر تنظیم pH خاک ندارند.
اصلاح خاک اسیدی
در کشور ما، خاک به شدت اسیدی در مناطق بسیار کمی مشاهده شده و اگر هم چنین شرایطی باشد، خاک نیاز به اصلاح و افزایش pH دارد.
به عنوان مثال، شرایط خاک اسیدی برای گیاه چای مطلوب است اما اگر pH خاک شدیدا اسیدی شود، باعث کاهش عملکرد و کاهش کیفیت برگ چای می‌شود. در این موارد، استفاده از کودهای شیمیایی از جمله کودهای کلسیمی و پتاسه به مرور باعث افزایش pH خاک خواهد شد.
در اصلاح پی اچ خاک به نکات زیر توجه داشته باشید:
- انجام هر گونه اقدام اصلاحی باید پس از انجام آزمایش خاک و آگاهی از مقدار pH و سایر شرایط خاک صورت گیرد.
- خاک دارای خاصیت بافری است به همین دلیل اصلاح pH خاک فرآیندی زمان‌بر است.
- پس از انجام عملیات اصلاحی، با آزمایش خاک دوره‌ای میزان pH خاک را کنترل کنید.
برای آشنایی بیشتر با pH خاک می‌توانید مطلب آموزشی ” اهمیت و نحوه تنظیم pH خاک در کشاورزی” را مطالعه کنید.
شوری خاک
خاک شور (EC>4) به خاکی گفته می‌شود که غلظت نمک‌های محلول در آن زیاد است به نحوی که رشد و عملکرد گیاهان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. شوری خاک بیشتر به واسطه غلظت بالای نمک‌های محلول کلرید سدیم، کلرید منیزیم و… ایجاد می‌شود.
اصلاح خاک شور
اولین گام در اصلاح خاک‌های شور انجام آزمایش خاک و تشخیص نوع مشکل است. روش اصلاحی باید با توجه به منبع شوری، خصوصیات خاک، شیب زمین، نوع گیاه و… انتخاب شود. برای اصلاح خاک‌های شور می‌توانید روش‌های زیر را به کار ببرید:
- آبشویی: مهم‌ترین روش اصلاحی خاک‌های شور، آبشویی است. آبیاری با مقدار زیاد آب به شسته شدن نمک‌ها و رقیق شدن محیط ریشه کمک می‌کند. این روش را صرفا می‌توانید در مکان‌هایی که مقدار آب کافی وجود دارد و زهکشی زمین به خوبی انجام می‌شود، استفاده کنید.
- توجه به نوع کودهای مصرفی: استفاده از برخی ترکیبات کودی در شرایط شور باعث تشدید شوری و برخی دیگر باعث بهبود این شرایط می‌شوند که باید توجه ویژه به منبع کودی داشته باشید.
- کاشت گیاهان متحمل: واکنش گیاهان به شوری متفاوت است، برخی از گیاهان به شوری حساسند و عملکرد آن‌ها با شوری خاک به شدت کاهش می‌یابد و برخی نسبت به شوری متحمل‌اند و کاهش عملکرد کمی در شرایط شور دارند.
خاک سدیمی
خاک سدیمی (SAR>13)، خاکی است که دارای غلظت زیادی سدیم تبادلی است به نحوی که رشد گیاهان را با محدودیت مواجه می‌کند.
اصلاح خاک سدیمی
رایج‌ترین راه اصلاح خاک‌های سدیمی، استفاده از ترکیبات دارای کلسیم است. همینطور، استفاده از مواد اصلاحی برای کاهش pH خاک روش غیر‌مستقیمی برای اصلاح خاک‌های سدیمی است، زیرا کاهش pH خاک باعث حل شدن آهک موجود در خاک و آزاد شدن کلسیم می‌شود. برای اینکار می‌توان از گوگرد خالص به همراه باکتری‌های اکسیدکننده آن استفاده کرد.
کودهای ضد شوری غالبا دارای ترکیبات کلسیمی هستند. کلسیم موجود در این کودها جایگزین یون سدیم شده و شرایط را برای خارج شدن آن از محیط ریشه گیاه فراهم می‌کند. با توجه به این که این کودها دارای مقدار زیادی کلسیم هستند باید در استفاده از آن‌ها دقت کنید چون در مقادیر بالا باعث تشدید شوری می‌شوند. توصیه می‌شود از این کودها برای اصلاح خاک‌های سدیمی و یا شور-سدیمی که غلظت سدیم تبادلی در آن‌ها زیاد است، استفاده کنید.
مشکلات بافت خاک
زمانی که بافت خاک خیلی سنگین (خاک‌های رسی) یا خیلی سبک (خاک‌های شنی) باشد، مشکلاتی را به همراه دارد. خاک‌های رسی دارای زهکشی و تهویه ضعیفی هستند که منجر به ماندابی و بیماری‌های ریشه‌ای می‌شود. از سوی دیگر، خاک‌های شنی نگهداشت آب و عناصر غذایی ضعیفی دارند که می‌تواند باعث تنش خشکی برای گیاهان شود.
اصلاح بافت خاک
مهم‌ترین راه برای اصلاح بافت خاک، استفاده اصولی از مواد آلی مانند کمپوست‌ها و ورمی‌کمپوست‌ها و همینطور کودهای دامی کاملا فرآوری شده است. مواد آلی با افزایش تخلخل و نفوذ‌پذیری، تقویت فعالیت میکروبی، افزایش نگهداشت آب و… به اصلاح بافت خاک کمک می‌کنند. در کاربرد کودهای دامی به این نکته توجه داشته باشید که کودهای دامی مورد استفاده باید حتما به خوبی فرآوری شده باشند و به مقدار درست و روش اصولی به خاک اضافه شوند.
استفاده از کودهای حیوانی فرآوری نشده ممکن است باعث ورود انواع آفات و بیماری‌ها به خاک و خسارت به محصول شود. بنابراین باید در مصرف این کودها احتیاط کنید.
در نظر داشته باشید که اقدامات مدیریتی مانند مدیریت آبیاری و استفاده از مالچ، در خاک‌هایی که با مشکلات بافتی مواجه‌اند برای بهبود شرایط خاک و رشد محصولات کشاورزی مهم است.
کمبود عناصر غذایی
گیاهان نیازمند مجموعه‌ای از عناصر غذایی از جمله عناصر کم‌مصرف و پرمصرف هستند. عناصر در خاک باید به مقدار کافی و به فرم قابل دسترس برای گیاهان وجود داشته باشند تا نیاز گیاه تامین شود، در غیر این صورت گیاهان با کمبود مواجه می‌شوند. خاک‌هایی با غلظت کم عناصر غذایی (یا عناصر در شکل غیر قابل جذب گیاه) از مشکلات رایجی هستند که کمیت و کیفیت تولیدات کشاورزی را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
اصلاح کمبود عناصر غذایی
اصلاح کمبودهای غذایی در خاک‌های کشاورزی معمولا از طریق کوددهی و اصلاح برخی ویژگی‌های خاک قابل رفع است.
- مدیریت کوددهی: برای حل این مشکل می‌توانید از کود مناسب در زمان درست و به مقدار و شیوه صحیح در قالب یک برنامه کوددهی اختصاصی استفاده کنید. همچنین، استفاده از روش‌های نوین در کشاورزی به شما در مدیریت اصولی زمین کمک می‌کند. به عنوان نمونه، نقشه خاک با نمایش پراکنش عناصر غذایی در زمین به شما در مصرف بهینه کود و کاهش هزینه‌های اضافی کمک می‌کند.
- اصلاح pH خاک: با توجه به نقش pH در فراهمی عناصر غذایی، تنظیم این خصوصیت خاک به فراهمی و دسترسی گیاهان به عناصر غذایی کمک می‌کند.
در نهایت خوب است اشاره کنیم که انجام آزمایش خاک دوره‌ای به شما کمک می‌کند تا از وضعیت خاک مزرعه و یا باغتان شناخت کافی داشته باشید و در صورت نیاز اقدامات اصلاحی لازم را انجام دهید.
بخش نظرات
دیدگاهتان را در ارتباط با این مطلب آموزشی بنویسید!