شوری خاک یکی از اصلی‌ترین تنش‌های محیطی است که رشد و عملکرد محصولات را محدود می‌کند. اصلاح شوری فرآیندی زمان‌بر و سخت است که باید بصورت تخصصی مدیریت شود. در کنار این موضوع، یکی دیگر از اقدامات مدیریتی در خاک‌های شور، کاشت گیاهان متحمل به شوری است.
شوری خاک
زمانی که غلظت نمک‌های محلول خاک از حد معینی بیشتر شود به آن خاکِ شور گفته می‌شود. به طور کلی شوری با کاهش توانایی گیاهان در جذب آب و عناصر غذایی و ایجاد سمیت، بر رشد گیاهان تاثیر می‌گذارد. در شرایط شوری، زردی و سوختگی برگ‌ها، کاهش رشد، جوانه زنی ضعیف بذور، کاهش عملکرد و… رخ می‌دهد.
در مزرعه، اگر شوری در سطح مشخصی قرار داشته باشد، ممکن است با عدم یکنواختی در رشد گیاهان یا مشاهده نمک در سطح زمین قابل تشخیص باشد، اما نمی‌توان تنها بر اساس ظاهرِ زمین شوری خاک را تشخیص داد. برای ارزیابی دقیق شوری خاک، مقدار و منبع آن، انجام آزمایش خاک ضروری است.
برای اطلاع بیشتر از دلایل شوری خاک و خسارات وارده بر گیاهان می‌توانید مطلب “راهکارهای عملی برای رفع شوری خاک در باغات و مزارع” را مطالعه کنید.
واکنش گیاهان در برابر شوری
واکنش گیاهان مختلف در برابر شوری متفاوت است. برخی گیاهان در برابر شوری حساس و برخی دیگر متحمل هستند و میزان حساسیت یا تحمل گیاهان به شوری درجه‌بندی متفاوتی دارد. به طور کلی گیاهان در مواجهه با شوری خاک، به صورت جدول زیر واکنش نشان می‌دهند:
| شوری خاک (EC، dS/m) | واکنش گیاه |
| 0-2 | تاثیرات قابل چشم‌پوشی |
| 2-4 | محدود شدن رشد گیاهان حساس |
| 4-8 | محدود شدن رشد بسیاری از گیاهان |
| 8-16 | امکان رشد قابل قبول فقط برای گیاهان متحمل |
| 16≤ | امکان رشد قابل قبول فقط تعداد کمی از گیاهان بسیار متحمل |
گیاهان متحمل به شوری
کارآمدترین راه مقابله با شوری، کاشت گیاهان متحمل به شوری است. تحملِ شوری در گیاهان به معنی توانایی رشد و تولید محصول در حضور نمک‌های اضافی در منطقه ریشه است.
گیاهان به واسطه یک یا چندین فرآیند از جمله هموستاز یون، فعال‌سازی آنزیم‌های آنتی‌اکسیدان و سنتز ترکیبات آنتی اکسیدانی، تنظیم هورمونی، سازگاری مورفولوژیکی و… می‌توانند شرایط شوری را تحمل کنند.
عوامل موثر در تحمل گیاهان به شوری
تحمل گیاهان به شوری به عوامل مختلفی از جمله نوع گیاه، نوع رقم، مرحله رشدی گیاهان، شرایط محیطی و شرایط خاک بستگی دارد که در ادامه به شرح هر کدام می‌پردازیم.
نوع گیاه: به طور کلی درختان میوه و سبزیجات نسبت به گیاهان زراعی، حساسیت بیشتری در برابر شوری نشان می‌دهند. این تفاوت‌ها به ساختار فیزیولوژیکی و ژنتیکی گیاهان بستگی دارد که تعیین‌کننده مقاومت یا حساسیت آن‌ها به شوری است. بنابراین، انتخاب نوع گیاه برای کاشت در زمین‌های شور بسیار اهمیت دارد.
وزارت کشاورزی آمریکا (USDA) واکنش تعدادی از محصولات را نسبت به شوری دسته‌بندی کرده است. به عنوان مثال در این گزارش، گیاهان جو، آفتابگردان، ذرت و بادام به ترتیب جزو گیاهان متحمل، نیمه‌متحمل، نیمه‌حساس و حساس به شوری طبقه‌بندی شده است.
- نوع رقم: محصولات کشاورزی ارقام متنوعی دارند که هر کدام دارای خصوصیات متفاوتی هستند، به همین علت برخی از ارقام نسبت به سایرین، تحمل بیشتری در برابر شوری دارند. بنابراین توجه داشته باشید که انتخاب رقم مناسب به خصوص در شرایط خاص مانند خاک شور می‌تواند کمک‌کننده باشد.
- مرحله رشدی گیاهان: گیاهان در مراحل اولیه رشد از جمله جوانه‌زنی و استقرار و همچنین زمانی که تحت تنش‌های دیگر (مانند بیماری، حشرات، مواد مغذی) قرار می‌گیرند، حساسیت بیشتری نسبت به شوری دارند.
- شرایط خاک: شرایط خاک مانند میزان حاصلخیزی، شرایط فیزیکی خاک، میزان و ترکیبات نمک‌ها در تحمل گیاهان به شوری موثر است.
- شرایط محیطی: در شرایط خشک، احتمال شوری به دلیل کمبود نزولات و زیاد بودن میزان تبخیر از سطح خاک و…، بیشتر از سایر شرایط اقلیمی است.
با توجه به متفاوت بودن شرایط خاک شور و شرایط خاک سدیمی، واکنش گیاهان به خاک شور و خاک سدیمی متفاوت است. دقت داشته باشید که گیاهی که به شوری مقاوم است، لزوماً تحمل خاک سدیمی را ندارد. بنابراین ممکن است خاک سدیمی نسبت به خاک شور به مدیریت متفاوتی نیاز داشته باشد.
آستانه تحمل به شوری چند گیاه زراعی و باغی
گیاهان دارای حدی برای تحملِ شوری هستند که با “آستانه تحمل به شوری” مشخص می‌شود. آستانه تحمل به شوری گیاهان به معنی حداکثر مقدار شوری است که گیاهان در آن دچار کاهش عملکرد نمی‌شوند. این آستانه تحمل در گیاهان مختلف متفاوت است. در شوری‌های بیشتر از حد آستانه، به ازای هر واحد افزایش در شوری، درصدی از عملکرد کاهش می‌یابد تا زمانی که شوری به قدری زیاد شود که گیاه دچار مرگ شود.
در جداول زیر چند مثال از آستانه تحمل به شوری در گیاهان مختلف باغی و زراعی آورده شده است.
گیاهان زراعی
| گیاه | آستانه تحمل شوری (ECe) (dS/m) | درصد کاهش عملکرد ( per dS/m) |
|---|---|---|
| گندم | 6 | 7.1 |
| جو | 8 | 5 |
| ذرت | 1.7 | 12 |
| برنج | 3 | 12 |
| سیب زمینی | 1.7 | 12 |
| چغندر قند | 7 | 5.9 |
| یونجه | 2 | 7.3 |
| کلزا | 11 | 13 |
| گوجه فرنگی | 2.5 | 9.9 |
| هندوانه | 2 | 20.3 |
| خیار | 3.5 | 13 |
| کاهو | 1.3 | 13 |
| نخود فرنگی | 3.4 | 10.6 |
| سیر | 3.9 | 14.3 |
| پیاز | 1.2 | 16 |
گیاهان باغی
| گیاه | آستانه تحمل شوری (ECe) (dS/m) | درصد کاهش عملکرد ( per dS/m) |
|---|---|---|
| پسته | 9.4 | 8.4 |
| سیب | 1.7 | 16.7 |
| هلو | 1.7 | 21 |
| شلیل | 1.6 | 25 |
| انگور | 1.5 | 9.6 |
| پرتقال | 1.3 | 13.1 |
| گلابی | 1.7 | 16.7 |
| گیلاس و آلبالو | 0.9 | 23.8 |
| خرما | 4 | 3.6 |
| بادام | 1.5 | 19 |
| گردو | 1.7 | 16.7 |
| زردآلو | 1.5 | 24 |
| زیتون | 4 | 11.1 |
| انار | 4 | 11.1 |
نکته: با توجه به این که عوامل و شرایط مختلفی بر مقدار آستانه تحمل به شوری در گیاهان موثر است، دقت داشته باشید که موارد گزارش شده به عنوان نمونه آورده شده است.
بخش نظرات
دیدگاهتان را در ارتباط با این مطلب آموزشی بنویسید!