عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان، کمبود و سمیت آنها

کشاورز عزیز، بدون شناخت عناصر غذایی گیاهان و مدیریت درست تغذیه، دستیابی به عملکرد مطلوب امکان پذیر نیست. بنابراین، به دست آوردن این آگاهی به مدیریت کوددهی صحیح کمک می‌کند.

هر موجود زنده‌ای برای رشد و تکثیر نیازمند عناصر غذایی است. گیاهان به تعدادی عنصر برای رشد و متابولیسم خود نیاز دارند که عمده آنها را از طریق خاک (جذب توسط ریشه گیاه) و تعدادی را از آب و هوا دریافت می‌کنند.

 عناصر غذایی به سه دسته عناصر غذایی ضروری، مفید و غیرضروری تقسیم بندی می‌شوند. در این مطلب به دو دسته اول پرداخته می‌شود.

عناصر غذایی ضروری

عناصر ضروری، عناصری هستند که عدم وجود یا غلظت کم آنها در رشد گیاه اختلال ایجاد می‌کند. تاکنون 16 عنصر کربن (C)، هیدروژن (H)، اکسیژن (O)، نیتروژن (N)، فسفر (P)، پتاسیم (K)، کلسیم (Ca)، منیزیوم (Mg  )، گوگرد (S)، آهن (Fe)، روی (Zn)، مس (Cu)، منگنز (Mn)، بور (B)، کلر (Cl)، مولیبدن (Mo) و نیکل (Ni) به عنوان عناصر ضروری شناخته شده‌اند.

عناصر غذایی ضروری به دو دسته عناصر درشت مغذی یا ماکرو و عناصر ریزمغذی یا میکرو تقسیم‌بندی می‌شوند.

درشت مغذی ها یا عناصر غذایی پر مصرف، عناصری هستند که گیاه به مقادیر بیشتری از آنها نیاز دارد و در سه دسته عناصر ساختاری، مواد مغذی اولیه و مواد مغذی ثانویه قرار می‌گیرند.

الف) عناصر ساختاری: C، H و O

(ب) مواد مغذی اولیه: N، P و K

(ج) مواد مغذی ثانویه: S، Ca و Mg

سه عنصر کربن، هیدروژن و اکسیژن بدون هیچ محدودیتی از آب و هوا تهیه می‌شوند و هیچ ترکیب کودی تجاری برای تأمین این عناصر عرضه نمی‌شود. اما، مصرف نیتروژن، فسفر و پتاسیم و مواد مغذی ثانویه عموماً از طریق کودها برای گیاه تأمین می‌شود.

عناصر ریزمغذی یا عناصر غذایی کم مصرف، عناصری هستند که در مقادیر کم مورد نیاز گیاهان هستند، عبارتند از؛ آهن، روی، مس، منگنز، بور، کلر، مولیبدن.

عناصر غذایی مفید

این دسته از عناصر غذایی گیاهان شامل کبالت (Co)، سیلیسیم (Si)، سدیم (Na)، سلنیوم (Se) و وانادیوم (V) هستند، برای همه گیاهان مورد نیاز نیستند. برخی از این عناصر برای برخی گیاهان ضروری هستند و مصرف آنها برای برخی گیاهان مفید است.

به عنوان مثال سیلیکون، ساقه را تقویت می‌کند و گیاهان را در برابر تنش های زنده و غیر زنده محافظت می‌کند و کبالت در تثبیت نیتروژن توسط باکتری‌های گره ریشه و سایر دیازوتروف‌ها نقش دارد.

عنصر سدیم یک عنصر ضروری برای گیاهان هالوفیت‌ است که نمک را در واکوئل‌ها برای حفظ آماس و رشد تجمع می‌دهد. تعداد کمی از گیاهان C4 (به جز ذرت و سورگوم) برای عملکردهای خاص مانند غلظت CO₂ به سدیم نیاز دارند. سایر اثرات مفید سدیم شامل برگهای سبزتر و براق به دلیل افزایش تشکیل موم کوتیکولی و بهبود طعم و بافت محصولات است.

منابع تأمین عناصرغذایی مورد نیاز گیاه در خاک

به منظور تأمین عناصر غذایی یا این عناصر به طور طبیعی در خاک وجود دارند و در اختیار گیاه قرار می‌گیرند یا لازم است به صورت مصنوعی به خاک (به صورت جامد، کود آبیاری و غیره) اضافه شوند.گاهی نیز محلول پاشی (برگ پاشی) با هدف سیگنالینگ انجام می‌گیرد و نقش اندکی در تأمین عنصر ایفا می‌نماید.

در کشاورزی عموماً همه عناصر به مقدار کافی در خاک وجود ندارند و بسته به نیاز گیاه، شرایط خاک و شرایط مزرعه و باغ باید به صورت کودهای شیمیایی و زیستی در یک برنامه مدون به نام برنامه کودی کشاورزی یا برنامه کودی در اختیار گیاهان قرار گیرند.

کمبود عناصر غذایی گیاهان

کمبود عناصر ضروری با توجه به نقش مهم هر کدام از آنها در مسیر رشد گیاه، سبب بروز اختلالاتی مانند ظهور علایم کمبود در گیاه می‌شود، گیاه نسبت به آفات و بیماری‌ها و تنش‌ها آسیب‌پذیر می‌شود و در نتیجه عملکرد کاهش می‌یابد.

باید این نکته را در نظرگرفت که علایم کمبود عناصر غذایی عموماً زمانی بروز می‌کنند که کمبود عنصر مورد نظر اثر قابل توجهی بر کاهش عملکرد گذاشته است.

بنابراین، قبل از ظهور علائم با پیش بینی نیاز گیاه براساس عوامل تاثیرگذار مانند مرحله رشد، نوع گیاه، اقلیم و آزمایش خاک و غیره باید به درستی انجام شود تا از بروز خسارت و کاهش سودآوری جلوگیری شود.

باید توجه داشت که علائمی که برای کمبود یک عنصر شناخته شده هستند، می‌توانند احتمال کمبود آن عنصر را نشان دهند. اما، قطعی نیستند؛ زیرا، این علائم می‌توانند در اثر تنش‌های مختلف مانند گرما، سرما، خشکی، شوری و یا در اثر بیماری نیز ایجاد شوند.

بیشبود یا سمیت عناصر غذایی در گیاهان

زمانی که یک عنصر غذایی بیش از مقدار مورد نیاز گیاه جذب شود، علایم سمیت عناصرغذایی مشاهده می‌شود.

علائم سمیت مواد مغذی بسته به عنصر و محصول متفاوت است. مواد مغذی ضروری که می‌تواند برای گیاهان سمی باشد شامل منگنز، مس ، بور و کلر است. مقادیر بیش از حد دیگر مواد مغذی موجود در خاک ممکن است باعث عدم تعادل مواد مغذی در گیاهان شود و در نتیجه رشد ضعیف و کاهش کیفیت محصول را به دنبال داشته باشد.  

منابع کلیدی

+Mitra, G. (2017). Essential plant nutrients and recent concepts about their uptake. Essential plant nutrients, 3-36.