گرده‌افشانی خرما: مهم‌ترین کلید رسیدن به عملکرد

در گیاهانی مانند خرما که دو پایه هستند اگر گرده‌افشانی انجام نشود، عملا هیچ میوه‌ای تشکیل نشده و عملکردی هم نخواهید داشت.

یکی از مهم‌ترین مراحل در مدیریت نخلستان‌ها، گرده‌افشانی خرما است که قطعا عملکرد نهایی به آن‌ وابسته است. اگر تجربه کم بودن تعداد میوه درختان خرما را دارید، از دلایل اصلی آن، گرده‌افشانی نامناسب یا بطور کلی عدم گرده‌افشانی است.

در درختان خرما گل‌های نر و ماده روی پایه‌های جداگانه تشکیل می‌شوند و برای گرده‌افشانی خرما باید انتقال دانه گرده از گل نر به گل ماده انجام شود، به همین دلیل برای گرده‌افشانیِ مطلوب درختان خرما باید نکاتی را از جمله عوامل محیطی، سازگاری درختان نر و ماده، کیفیت گرده و روش مناسب گرده‌افشانی را مدنظر قرار دهید.

عوامل تاثیرگذار در گرده‌افشانی خرما

در همه درختان میوه، گرده‌افشانی اهمیت بسزایی دارد ولی باید برای دستیابی به عملکرد مطلوب یک سری موارد را مورد توجه قرار دهید. کشاورزان عزیزی که نخلستان خرما در مناطق جنوبی کشور دارند، توجه کنید که عدم گرده‌افشانیِ باکیفیت منجر به تولید میوه‌های پارتنوکارپ تا 70 درصد شده که این خرماها هیچگونه ارزش اقتصادی نخواهند داشت.  

عوامل محیطی

اگر در مرحله‌ گرده‌افشانی خرما شرایط اقلیمی منطقه مناسب نباشد، قطعا گرده‌افشانی باکیفیتی نخواهید داشت. به عنوان مثال دماهای روزانه پایین‌تر از 20 درجه سانتیگراد روی گرده‌افشانی و باروریِ مطلوب اثر منفی می‌گذارد (دمای مطلوب گرده‌افشانی 21 تا 27 درجه سانتگیراد است). همچنین بارندگی در زمان گرده‌افشانی خرما منجر به شسته شدن دانه‌های گرده شده و احتمال تلقیح موثر و تشکیل میوه شدیدا کم خواهد شد. در بحث باد در منطقه نیز اگر باد ملایم باشد روی گرده‌افشانی اثر مخربی نداشته اما باد‌های شدید و طوفان منجر به اختلال در گرده‌افشانی خرما می‌شوند.

از نکته رطوبت باغ نیز نباید غافل شوید و توجه کنید که رطوبت بیش از حد در باغ در مرحله گرده‌افشانی منجر به کاهش موفقیت این پروسه مهم شده از این نظر که رطوبت بالا منجر به کاهش کیفیت گرده‌ها و عدم تلقیح موثر خواهد شد.

سازگاری درختان نر و ماده

در گرده‌‌افشانی خرما، اگر سازگاری بین درخت نر و ماده وجود نداشته باشد، عملا گرده‌افشانی یا انجام نشده یا اگر هم صورت بگیرد، موثر نبوده و میوه‌های مناسبی تولید نخواهد شد. سازگاری گرده درختِ نر با ژن‌های کلاله و بافت‌های خامه و تخمدانِ گل ماده یک عامل ژنتیکی است و با توجه به اینکه ارقام مختلف از نظر بحث ژن‌ها متفاوت هستند، ممکن است دو رقم با هم سازگاری نداشته باشند. پس موفقیت گرده‌افشانی و تلقیح مناسب به سازگاری ارقام نر و ماده وابسته است و باید در نخلستان‌ها این مورد مهم مدنظر باغداران عزیز باشد.

زمان گرده افشانی

برای اینکه بدانید چه زمانی مناسب گرده‌افشانی است باید به شرایط اقلیمی منطقه توجه داشته باشید. با وجود اینکه طی سال‌های گذشته به علت تغییرات اقلیمی زمان گرده‌افشانی خرما در برخی مناطق به اصطلاح جلو افتاده یا زودتر صورت گرفته، اما غالبا در کشور ما، زمان گرده‌افشانی خرما از اوایل بهمن ماه آغاز شده و بسته به منطقه و رقم ممکن است تا اواخر فروردین‌ماه ادامه داشته باشد. بسته به ارقام باید به زمان آماده‌سازی گرده‌های درخت نر و نگهداری آن‌ها در مکان مناسب تا زمان پذیرش کلاله گل‌های ماده توجه کنید تا گرده‌افشانی موثری داشته باشید.

انتخاب گرده مناسب

اینکه چه نوع گرده‌ای در گرده‌افشانی موثر است بستگی به سازگاری پایه‌های نر و ماده خواهد داشت و باید توجه کافی به این مسئله داشته باشید. اما شرایط حفظ دانه گرده قبل از گرده‌افشانی برای رسیدن به نتیجه مطلوب و به اصطلاح گرده‌افشانی موثر بسیار مهم است. در نخلستان‌ها، قبل از باز شدن گل آذینِ درختان نر (خوشه نر) آن را از درخت جدا کرده و در اتاقکی با شرایط مناسب (عدم رطوبت و دما مناسب) نگهداری می‌کنند تا زمان گرده‌افشانی مناسب برسد و سپس روی گل‌آذینِ درخت ماده قرار می‌دهند. دقت داشته باشید که بازه زمانی نگهداری دانه گرده طولانی نشود تا قوه نامیه گرده کاهش یابد (بین 5 تا 6 روز)، زیرا هر چه زمان نگهداری دانه گرده طولانی‌تر شود احتمال گرده‌افشانی موثر و تلقیح باکیفیت کاهش یافته و باید در زمان کوتاهی پس از برداشتِ گرده نر، عملیات گرده‌افشانی را انجام دهید.

روش‌های گرده‌افشانی خرما

گرده‌افشانی خرما می‌تواند به صورت طبیعی بوسیله باد یا حشرات و یا از طرق مصنوعی توسط انسان انجام شود.

گرده‌افشانی خرما به صورت طبیعی

گرده‌افشانی طبیعی خرما به وسیله باد و حشرات انجام می‌شود و برای تولید تجاری، کافی نیست و حتما باید درختان خرما را با روش‌های مصنوعی گرده‌افشانی شوند تا میوه‌دهی و عملکرد مناسبی در انتهای فصل رشد داشته باشید.

گرده‌افشانی خرما توسط انسان

همانطور که اشاره شد برای اینکه باردهی مناسبی از خرما داشته باشید نیاز است تا گرده‌افشانی به صورت مصنوعی انجام شود. روش‌های متنوعی برای گرده‌افشانی خرما به صورت مصنوعی وجود دارد که در ادامه به آن اشاره می‌کنیم.

روش سنتی یا دستی

رایج‌ترین روش گرده‌افشانی خرما در کشور به صورت دستی است. در این روش گل نر را جدا کرده و تعدادی از خوشک‌های آن‌ها را به صورت وارونه درون گل آذین ماده قرار می‌دهند. برای اینکه احتمال تلقیح بیشتر شود توصیه می‌شود تا ابتدا خوشک‌ها را روی گل‌آذین ماده تکان داده تا گرده‌ها روی آن بریزد و بعد از قرار دادن بر روی گل آذین ماده، آن را محکم ببندند.

روش دیگر گرده‌افشانی خرما این است که قبل از آمادگی درختان ماده، گل‌آذین نر را از درخت جدا کرده و در شرایط مناسبی نگداری می‌کنند و پس از چند روز، گرده‌های خالص را با آرد یا برخی ترکیبات دیگر در نسبت‌های مشخص با هم مخلوط کرده و درون کیسه پارچه‌ای نازک قرار داده و با استفاده از چوب یا سایر ابزارها، محتویات درون کیسه را بر روی گل‌آذین‌های ماده تکان می‌دهند. برای اینکه تلقیح افزایش پیدا کند این عمل چندین بار تکرار می‌شود.

روش‌های مکانیکی

گرده‌افشانی مکانیکی یکی دیگر از روش‌هاست که با استفاده از ابزارهای مختلف از جمله دستگاه‌های پاشش گرده و پهباد‌ها و غیره انجام می‌شود. برای انجام آن نیاز به گرده خشک دارید و دقت کنید که گرده‌های شما باکیفیت باشند.

بهتر شدن گرده‌افشانی خرما با کوددهی اصولی و آبیاری

برای کلیه باغات برای رسیدن به نتیجه مطلوب نباید بحث کوددهی و آبیاری را فراموش کنید زیرا هر آنچه که در بحث گرده‌افشانی خرما انجام می‌دهید، یک طرفِ مسئله به دسترسی درخت به آب و عناصر غذایی بر می‌گردد.

مصرف کود اصولی

برای بهبود شرایط گرده‌افشانی باید بعد از برداشت محصول خرما برای مصرف کود برنامه‌ریزی کنید تا نیاز درختان برطرف شود و گرده‌افشانی باکیفیتی داشته باشید. به دلیل دوپایه بودن درخت خرما و بحث انتقال گرده درخت نر به درخت ماده به کیفیت گرده‌ها و همچنین توانایی پذیرش اندام‌های ماده نیز باید توجه کنید که برای حل این مسئله، اگر به موقع کوددهی را انجام دهید قطعا کیفیت دانه گرده به بهبود گرده‌افشانی و تلقیح کمک بسزایی خواهد کرد. 

بسته به شرایط منطقه و خاک، استفاده از کودهای میکروبی باکتریایی (نیتروباکتر، فسفوباکتر و پتاس باکتر) حدودا یک ماه قبل از گرده‌افشانی به بهتر شدن شرایط جذب توسط ریشه‌ها و همچنین کودهای سیلیکات پتاسیم با هدف تقویت شرایط جذب ریشه‌ها و افزایش مقاومت برای بیماری‌های خاکزی مثمرثمر خواهد بود. برای سایر کودها نیز به دلیل اهمیتِ دو عنصر بور (Boron) و روی (Zinc) در گرده‌افشانی خرما، باید برای دسترسی ریشه به کودهای حاوی این عناصر برنامه‌ریزی کنید. البته از سایر کودها نیز غافل نشوید تا نیاز درختان خرما هم برای گرده‌افشانی و هم طی فصل رشد تامین شود.

پیشنهاد ما به کشاورزان عزیزی که نخلستان دارند، دریافت برنامه مصرف کود صحیح برای نخلستان است.

نکته مهم برای آبیاری‌ها در گرده‌افشانی خرما

چه در خرما و چه در سایر باغات، رعایت این نکته ضروری است که در تمام مراحل باید رطوبت کافی در خاک برای ریشه‌ها وجود داشته باشد اما نباید آبیاری‌های سنگین داشته باشید تا رطوبت در باغ افزایش نیابد. رطوبت بیش از حد در نخلستان طی مدت گرده‌افشانی خرما سبب عقیم شدن گرده‌ها و اختلال در این پروسه مهم شده و قطعا با کاهش گرده‌افشانیِ باکیفیت مواجه خواهید شد. پس این مورد بدین معنی نیست که خاک کاملا خشک باشد و درخت دچار شوک خشکی بشود. در نهایت اینکه در بحث آبیاری نخلستان‌ها باید همواره رطوبت لازم در خاک باشد تا مجبور نشوید در زمان گرده‌افشانی برای رفع نیاز آبیاری درختان، آبیاری‌های سنگین داشته باشید.

سوالات متداول نخل‌داران در مورد گرده‌افشانی خرما

• زمان گرده‌افشانی خرما چه موقع است؟

گرده‌افشانی خرما بسته به اقلیم منطقه و رقم از اوایل بهمن ماه آغاز شده و تا اواخر فروردین ماه نیز ادامه دارد. ممکن است تغییرات اقلیمی در برخی مناطق باعث تغییر تاریخ باز شدن گل‌های نر و ماده شود، بطوریکه گرده‌افشانی خرما تا اواخر اردیبهشت ماه نیز ادامه یابد.

• گرده‌افشانی مکانیزه خرما چگونه انجام می‌شود؟

دستگاه‌های پاشش گرده و پهباد‌ها برای گرده‌افشانی خرما به صورت مکانیزه استفاده می‌شوند.

•  نحوه گرده‌افشانی خرما چگونه است؟

بوسیله انسان و به دو روش سنتی و مکانیکی انجام می‌شود. گرده‌افشانی سنتی که در بیش‌تر نقاط کشور همچنان از این روش استفاده می‌شود و در آن خوشه‌های نر قبل از باز شدن گل‌آذین ماده از درخت نر جداسازی شده و در شرایط مناسبی نگهداری می‌شوند و پس از رسیدن خوشه ماده، گرده‌ها را روی گل‌آذین ماده قرار می‌دهند. در روش مکانیکی نیز با پهباد یا دستگاه‌های پاشش گرده (یا سمپاش) این کار را انجام می‌دهند.

منابع

+ Date Palm Pollen: Features, Production, Extraction and Pollination Methods. 2021. Agronomy, 11 (3): 504. https://doi.org/10.3390/agronomy11030504
+ Effect of Pollination Technique on Agronomic and Physicochemical Characteristics of Date Palm Fruits (Phoenix dactylifera L.) cv. ‘Deglet Nour’. 2022. Horticultural Science and Technology, 30: 121-133. https://doi.org/10.7235/HORT.20220012