کودهای زیستی باکتریایی: عامل مهم بهبود عملکرد

در دهه‌های گذشته در بسیاری از نقاط دنیا مصرف کودهای شیمیایی به صورت بی‌رویه بوده و به همین دلیل خاک‌ها مورد آسیب بوده و هستند. از این‌رو رویکرد کشاورزی به سمت کودهای بیولوژیک یا زیستی در زمان‌های کلیدی است تا با حضور میکروارگانیسم‌های مفید به بهبود شرایط خاک و همچنین بهره‌برداری مطلوب از محصول دست پیدا کنیم.

یکی از روش‌هایی که به بهتر شدن وضعیت خاک و دسترسی گیاهان به عناصر و همچنین بهبود عملکرد شما کمک می‌کند، استفاده از کودهای زیستی باکتریایی یا کودهای میکروبی دارای باکتری است.

تفاوت کود زیستی با کود میکروبی چیست؟

در کشور ما هم واژه کود زیستی و هم کود میکروبی استفاده می‌شود و به همین دلیل، در این محتوا آموزشی تفاوت این دو را به شما ارائه می‌دهیم.

کود زیستی چیست؟

کود زیستی انواعی از کودها هستند که به دو صورت تولید می‌شوند:

• کود زیستی که از فعالیت یک موجود زنده تولید شده است.
• کود زیستی که از موجود زنده‌ای که به جمعیت رسیده، تولید شده است.

کود میکروبی چیست؟

یکی از انواع کودهای زیستی، کودهای میکروبی هستند که دارای موجودات زنده یا انواعی از میکروارگانیسم‌ها هستند که مستقیما عناصر غذایی را برای ریشه گیاه فراهم کرده و در تنظیم pH خاک و کنترل شوری نیز اثرگذارند. کودهای میکروبی دسته‌ای از کودهای زیستی هستند که می‌توانند باکتریایی یا قارچی باشند.

چند نوع کود زیستی تولید شده است؟

کودهای زیستی به دو دسته کود زیستی غیرزنده و زنده تقسیم‌بندی می‌شوند:

کود زیستی غیرزنده

این دسته از کودها به این دلیل غیرزنده گفته می‌شوند که از بقایای صنایع یا محصولات کشاورزی که محصولات میکروبی یا زیستی را مصرف می‌کنند، تولید خواهند شد و این ترکیبات از ترکیبات آلی غیرقابل حل در آب هستند. انواع کودهای دامی یا حیوانی مانند کود گاوی، کود گوسفند و یا کود مرغی در این دسته قرار می‌گیرند.

• آمینواسیدها: این ترکیبات در دسته کودهای زیستی غیرزنده و قابل جذب برای گیاهان قرار دارند و با تامین اسیدهای آمینه ضروری و غیرضروری برای گیاه نقش موثری در رشد و نمو گیاهان دارند. نوع مصرف اسیدآمینه‌ها به صورت پودری و یا مایع است.
• هیومیک اسید: این ترکیب یک اسید آلی است که برای اصلاح و احیاء خاک مفید بوده و با افزایش فعالیت میکروارگانیسم‌ها به بهبود شرایط خاک کمک می‌کند.    
• نیتروژن آلی: جزو ترکیبات آلی قابل حل در آب است و از آنجایی که فرم آلی نیتروژن در ساختار آمینواسیدها پیدا می‌شود، استفاده از کودهای آمینواسیدی می‌تواند به تامین نیتروژن آلی خاک کمک کند. نیتروژن آلی همچنین، منبع مهمی از نیتروژن است، بطوریکه سهم زیادی از نیتروژن کل محلول خاک، مربوط به نیتروژن آلی است.

کود زیستی زنده

زمانیکه در کودهای زیستی از میکروارگانیسم‌های زنده مانند قارچ و باکتری‌ها استفاده شود، عنوان کود زیستی زنده به آن‌ها داده می‌شود. البته همانطور که در بخش‌های قبلی ذکر شد، کودهای زیستی زنده با عنوان کودهای میکروبی نیز شناخته شده‌اند.

• کود زیستی دارای قارچ‌: بطورکلی قارچ‌هایی که برای بهبود رشد گیاهان استفاده می‌شوند، از نوع هوازی و اغلب همزیست‌های اجباری با گیاهان هستند. انواع قارچ‌ها در کشاورزی در دو دسته مایکوریزایی و یا شبه‌مایکوریزایی قرار دارند و طی همزیستی با ریشه گیاه به جذب بهتر عنصر فسفر و رشد بهتر گیاه کمک می‌کنند. دقت کنید که کودهای میکروبی دارای قارچ از میان عناصر ضروری برای گیاه، تنها فسفر را تامین کرده و در فراهمی عناصر دیگر به طور مستقیم نقش کمی دارند.
• کود زیستی دارای باکتری همزیست و غیرهمزیست: به دلیل اهمیت این دسته از کودهای زیستی و نقش کلیدی باکتری‌ها در بهبود شرایط کشت و عملکرد شما، در ادامه به صورت اختصاصی این کودها را توضیح خواهیم داد:

چرا کود زیستی باکتریایی؟!!

واژه کود به معنی غذا و تولید انرژی برای گیاه است، بنابراین هر ماده‌ای که برای رشد و نمو گیاه مفید باشد به عنوان کود مطرح می‌شود.

همانطور که ‌می‌دانید، عناصر شیمیایی از چند روش جذب گیاه می‌شوند تا در فرآیند فتوسنتز به ترکیبات مهمی از جمله کربوهیدرات‌ها، چربی‌ها، آمینواسیدها یا پروتئین‌ها و … تبدیل شوند. اما در پروسه جذب عناصر، بسیاری از عناصر به فرمی که در خاک و هوا وجود دارند، برای گیاه قابل جذب نیستند، از این جهت میکروارگانیسم‌های مفید مانند باکتری‌ها با تبدیل این عناصر به فرم قابل جذب در رشد و تکامل گیاهان نقش کلیدی دارند.

پادکست اهمیت کودهای میکروبی را برای درک بهتر این موضوع از زبان مهندس مجتبی حسینیان بشنوید:

کودهای زیستی باکتریایی، محصولاتی هستند که با حضور باکتری‌ها به خاک اضافه می‌شوند و علاوه‌بر بهبود دسترسی گیاه به عناصر، به بهتر شدن ساختار و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک و همچنین افزایش تراکم باکتری‌های مفید در خاک کمک شایانی ‌می‌کنند. این کودها معمولاً حاوی باکتری‌های مفیدی مانند باکتری‌های ریزوبیوم، ازتوباکتر و دیگر باکتری‌ها هستند. علاوه بر فوایدی که برای کودهای دارای باکتری گفته شد، یک مزیت مهم دیگر استفاده از باکتری‌ها تنظیم pH و کمک به بهبود جذب ریشه گیاهان در شرایط شوری خاک است.

در کشور ما کودهای زیستی باکتریایی هم به صورت جامد و هم به صورت مایع وجود دارند.

باکتری‌های تثبیت‌کننده نیتروژن

نقش باکتری‌های تثبیت‌کننده نیتروژن به دلیل اهمیت این عنصر در گیاهان بسیار کلیدی است و این باکتری‌ها، طی چرخه تثبیت نیتروژن، نیتروژن هوا را به ترکیبات ازته مثل آمونیاک تبدیل کرده تا برای گیاهان قابل جذب باشد. مکانیسم عمل این باکتری‌ها، بدین صورت است که با تولید ترکیباتی مانند فیتوهورمون‌ها، اسید‌های آلی و گاهی ترکیبات قارچ‌کش به طور مستقیم و غیرمستقیم بر افزایش رشد رویشی و سبزینگی و بهبود عملکرد گیاهان اثر می‌گذارند. همچنین اگر گیاهان در شرایط شوری باشند، باکتری‌های تثبیت‌کننده نیتروژن به کاهش pH خاک و رشد مطلوب گیاه در چنین شرایطی کمک می‌کنند. تنوع سویه‎‌های باکتری‌های تثبیت‌کننده نیتروژن بالا است و در اغلب موارد سویه‌های نیتروباکترها و ریزوبیوم‌ها در کودهای زیستی باکتریایی تثبیت‌کننده ازت مدنظر قرار می‌گیرند.

دقت کنید که حضور باکتری‌های تثبیت‌کننده نیتروژن به معنی عدم مصرف کودهای ازته نیست و بایستی بسته به ضرورت در زمان‌های نیاز گیاه به میزان کافی از کودهای نیتروژنی استفاده کنید تا با همزیستی این باکتری‌ها با گیاه، نیتروژن برای ریشه‌ها قابل جذب باشد.

گیاهان تثبیت‌کننده نیتروژن

 خانواده حبوبات از جمله گیاهان تثبیت‌کننده نیتروژن هستند که در بهبود شرایط خاک برای جذب نیتروژن توسط ریشه‌ها نقش مهمی دارند. کشت حبوبات در تناوب زراعی برای بهبود شرایط خاک و افزایش تعداد میکروارگانیسم‌های مفید مانند باکتری‌های تثبیت‌کننده نیتروژن توصیه می‌شود.

باکتری‌های حل‌کننده فسفر

باکتری‌های حل‌کننده فسفات‌های معدنی از طریق ترشح آنزیم‌ها و اسیدهای آلی در آزادسازی فسفر با قابلیت جذب بالا برای گیاهان فعالیت می‌کنند. از آنجاییکه فسفر در ساختارهای حیاتی گیاه مانند غشا سلولی و اسیدهای نوکلئیک نقش اساسی دارد، تامین فسفر از طریق باکتری‌های حل‎‌کننده فسفر می‌تواند به بهتر شدن توسعه ریشه‌ها و همچنین تامین انرژی برای رشد زایشی (تشکیل گل، میوه و بذر) بسیار مفید باشد. سویه‌های سودوموناس و باسیلوس از جمله باکتری‌های حل‌کننده فسفر هستند که در بسیاری از این کودها موجودند و با تولید بعضی ترکیبات مفید مانند اسیدهای آلی به بهتر شدن شرایط pH خاک کمک می‌کنند.

باکتری‌های حل‌کننده پتاسیم

این دسته از باکتری‌ها از طریق حل کردن منابع پتاسیمیِ نامحلولِ خاک مثل میکاها و سیلیکات‌ها به فراهم شدن این عنصر برای گیاهان کمک می‌کنند. با علم به اینکه پتاسیم یک عنصر پرمصرف برای گیاه است و در فرآیندهای مهمی مانند تنظیم باز و بسته شدن روزنه‌ها، ساخت پروتئین‌ها، فتوسنتز و … نقش دارد، تامین این عنصر از طریق باکتری‌های حل‌کننده پتاسیم به عملکرد مطلوب گیاه کمک شایانی می‌کند.  

باکتری‌های اکسیدکننده گوگرد

گوگرد یکی از عناصر مهم برای گیاهان است بطوریکه در تشکیل آمینواسید‌ها و پروتئین‌ها نقش اساسی دارد. اما به دلیل نامحلول بودن گوگرد در خاک باید از باکتری‌های اکسیدکننده آن استفاده شود تا ریشه گیاه بتواند گوگرد را جذب کند. بطور معمول کودهای دارای باکتری‌ اکسیدکننده گوگرد مجموعه‌ای از سویه‌های تیوباسیلوس هستند که با فعالیت در خاک باعث حل شدن گوگرد نامحلول می‌شوند.

نکته مهم: در تحقیقات باکتری‌های فراهم‌کننده عناصر ریزمغذی مثل آهن و روی هم مدنظر قرار دارد که در برخی کشورها موردتوجه هستند.

چند مورد از کودهای زیستی-میکروبی در ایران

در کشور ما، کودهای دارای باکتری هم با عنوان کودهای میکروبی باکتریایی و هم زیستی باکتریایی شناخته شده‌اند. دو شرکت نیز در ایران چندین سال است که کودهای زیستی حاوی باکتری را تولید می‌کنند که در ادامه مطالعه می‌کنید:

کودهای زیستی دایان

شرکت دانش بنیان خوشه‌پروران زیست‌فناور (دایان)، 4 محصول زیستی باکتریایی کاربردی تولید کرده است که شامل نیتروباکتر دایان، فسفوباکتر دایان، پتاس‌باکتر دایان و سولفوباکتر دایان هستند. این محصولات شامل باکتری‌های تثبیت‌کننده نیتروژن در نیتروباکتردایان و سویه‌های باکتری‌های حل‌کننده فسفر، پتاسیم و اکسیدکننده گوگرد بوده که همه سویه‌ها نیز بومی کشور ایران هستند.

کود‌های زیستی باکتریایی شرکت دایان را نمی‌توانید با کود‌های شیمیایی دیگر مخلوط کنید، اما کود‌های باکتریایی دایان را می‌توانید با هم مخلوط و مصرف کنید. توصیه مهم این است که از کود‌های میکروبی دارای باکتری و شیمیایی به صورت تلفیقی و در تعادل با هم استفاده کنید تا هم برای گیاهان مفید باشد و هم با استفاده کمتر از کود‌های شیمیایی هزینه‌های مربوط به آن کاهش یابد.

کودهای زیستی زیست فناور سبز

شرکت زیست فناورسبز با تولید کودهای زیستی باکتریایی از جمله کود زیستی فسفاته، کودهای زیستی ازتوبارور-۱، پتابارور-۲ ، فسفاته بارور-2 و سولفوبارور-۱ طی سال‌های اخیر به دسترسی کشاورزان عزیز به کودهای زیستی کمک کرده است.