مقایسه روش‌های مختلف خاکورزی: مزایا و معایب

شخم و خاکورزی برای زمین‌های زراعی یک عملیات مهم و در عین حال دقیق محسوب می‌شود که اگر بدرستی و بادقت و در زمان مناسبی اجرا شود نتایج مطلوبی را برای کشت شما خواهد داشت.

عملیات مرسوم برای خاکورزی در نواحی مختلف کشور ممکن است متفاوت باشد، با اینحال پیشنهاد می‌شود که خاکورزی و شخم بدلیل اهمیت بسیار بالا خاک در رشد و بهبود عملکرد گیاهان و همچنین حفاظت از موجودات زنده و مفید خاک، بصورت علمی و با هدف حفظ خاک انجام شود.

چرا شخم و خاکورزی؟!!!

برای کشت گیاهان زراعی یک سری عملیات مدنظر است که به دلیل اینکه خاک بستر اصلی کاشت است بایستی عملیاتی مانند خاکورزی یا شخم انجام شود. اما اینکه چگونه و در چه زمانی و با چه ادواتی باید خاکورزی یا شخم را انجام داد بحثی است که همواره مورد تبادل نظر متخصصان کشاورزی است.

• اولین علت شخم این است که حین کاشت، داشت و برداشت و وجود ماشین آلات در مزرعه، خاک فشرده شده و برای فصل آینده باید شرایط خاک از نظر تهویه و خصوصیات فیزیکی برای جوانه‌زنی بذر و توسعه ریشه آماده باشد.
• دومین دلیل به کنترل علف‌های هرز و بهبود شرایط رطوبتی خاک مربوط است که البته به نوع خاکورزی بسیار وابسته بوده و باید بصورت بهینه انجام شود تا خاک رطوبت از دست ندهد.
• سومین نکته نیز به فرسایش خاک ارتباط دارد که البته در خاکورزی‌های جدید بسیار به این موضوع توجه شده و باید مدنظر قرار گیرد.

در ادامه مقاله نکات و روش‌های مختلف شخم و خاکورزی را ذکر کرده‌ایم:

انواع خاکورزی و شخم در ایران

دو نوع اصلی برای شخم و خاکورزی در ایران وجود دارد:

• خاکورزی مرسوم
• خاکورزی حفاظتی

خاکورزی مرسوم (غیرحفاظتی)

در خاکورزی رایج یا مرسوم بدلیل شخم عمیق، بخشی از خاک که مرطوب بوده از لایه‌های زیرین خاک به سطح خاک آمده و بخش زیادی از رطوبت خاک از دست می‌رود. در ابتدا خاکورزی مرسوم، با گاوآهن برگردان‌دار خاک زیرورو می‌شود و پس از آن کلوخه‌ها با دیسک خورد شده و در نهایت تسطیح زمین بوسیله ماله انجام خواهد شد. بطور کلی خاک در شخم مرسوم زیاد زیر و رو شده و ساختمان خاک بسیار بهم می‌خورد و بحث حفظ بقایای خاک نیز مطرح نیست.

اتفاقاتی که در شخم مرسوم برای خاک مزرعه می‌افتد باعث بروز چند مشکل می‌شود که در ادامه مطالعه می‌کنید:

• زمانبر و هزینه بر بودن شخم و خاکورزی مرسوم
• کاهش مواد آلی و موجودات زنده خاک
• افزایش فرسایش خاک
• ایجاد کلوخه‌های درشت در خاک
• عدم پایداری تولید

با توجه به معایب خاکورزی‌های مرسوم، در سال‌های اخیر توجه زیادی به روش‌های جایگزین مانند خاکورزی حفاظتی شده است. خاکورزی حفاظتی با کاهش شخم و حفظ بقایای گیاهی در سطح خاک، بسیاری از مشکلات خاکورزی رایج را برطرف می‌کند.

خاکورزی حفاظتی

در این روش، خاک به حداقل ممکن جابجا می‌شود و بقایای گیاهی پس از برداشت محصول روی سطح خاک باقی می‌ماند.

برای بهبود شرایط خاک امروزه در بسیاری نقاط دنیا، خاکورزی حفاظتی پیشنهاد می‌شود. هدف از این نوع خاکورزی بهتر شدن شرایط بیولوژیکی خاک، اصلاح و حفظ ساختار فیزیکی و شیمیایی خاک می‌باشد. عواملی که بر خاکورزی حفاظتی اثرگذار هستند شامل اقلیم، بارش در منطقه، بافت و تراکم خاک، منابع آبی در دسترس، نوع محصول و… هستند.

مزایای خاکورزی حفاظتی

• افزایش ظرفیت نگهداری آب در خاک
• افزایش تهویه و حفظ ساختار خاک
• کاهش فرسایش خاک
• بهتر شدن دسترسی گیاهان به عناصر غذایی
• حفظ موجودات زنده خاک
• کاهش تردد ماشین‌آلات و ادوات کشاورزی
• کاهش جمعیت علف‌های هرز
• صرفه‌جویی در زمان بدلیل کاهش زمان خاکورزی
• پایداری تولید

معایب خاکورزی حفاظتی

این نوع خاکورزی در کنار مزایا، برخی معایب نیز دارد.

• بقایای زیاد ممکن است مشکلاتی مانند تأخیر در جوانه‌زنی یا گسترش آفات و بیماری‌ها ایجاد کنند.
• کنترل علف‌های هرز دشوارتر بوده و گاهی نیاز به استفاده بیشتر از علف‌کش‌ها است.
• اجرای این روش نیازمند ماشین‌آلات خاص مثل کارنده‌های کشت مستقیم است.
• در برخی شرایط خاص مانند خاک‌های سنگین و رسی، یا در مناطقی با بارندگی کم، ممکن است اجرای کامل خاکورزی حفاظتی با مشکلاتی همراه باشد.
• در کشت برخی محصولات خاص که به شخم عمیق نیاز دارند، ممکن است نتوان از خاکورزی حفاظتی استفاده کرد.

باتوجه به اینکه در خاکورزی حفاظتی بخش زیادی از بقایا در مزرعه باقی می‌ماند، این موضوع ممکن است باعث ایجاد مشکلاتی مثل برهم خوردن تعادل کربن به نیتروژن (C:N) و بروز کمبود نیتروژن در خاک شود. بنابراین توجه به تامین عناصر از جمله نیتروژن در این نوع خاکورزی حائز اهمیت است.

ماشین‌آلات کاربردی برای خاکورزی حفاظتی

مهم‌ترین ماشین‌آلات و ادوات برای خاکورزی حفاظتی، کارنده‌های مناسب کشت مستقیم و خاکورزهای مرکب، انواعی از گاوآهن قلمی و دیسک‌ها و کمبینات‌های جدید هستند.

مقایسه خاکورزی حفاظتی و رایج

در جدول زیر انواع خاکورزی مرسوم و حفاظتی براساس برخی ویژگی‌های آنها مقایسه شده‌اند.

ویژگی	خاکورزی حفاظتی	خاکورزی مرسوم (غیرحفاظتی)
شخم زدن	حداقل شخم یا بدون شخم	شخم کامل
بقایای گیاهی	حفظ بقایای گیاهی	از بین بردن بقایای گیاهی
ساختار خاک	حفظ ساختار خاک	تخریب ساختار خاک
فرسایش خاک	کاهش فرسایش	افزایش فرسایش
مواد آلی خاک	افزایش مواد آلی	کاهش مواد آلی
نفوذپذیری آب	افزایش نفوذپذیری	کاهش نفوذپذیری
حفظ رطوبت خاک	افزایش حفظ رطوبت	کاهش حفظ رطوبت
تنوع زیستی خاک	افزایش فعالیت میکروارگانیسم‌ها	کاهش فعالیت میکروارگانیسم‌ها
هزینه	کمتر	بیشتر
نیروی کار	کمتر	بیشتر
پایداری	بیشتر	کمتر
عملکرد	معمولاً پایدارتر و در بلندمدت بیشتر	ممکن است در کوتاه‌مدت بیشتر باشد، اما در بلندمدت کاهش می‌یابد.

خاکورزی حفاظتی بهتر است یا مرسوم؟

باتوجه به اطلاعات جدول بالا و مزایا و معایبی که در این مطلب برای انواع خاکورزی ذکر کردیم، شخم حفاظتی نسبت به خاکورزی مرسوم مزایای بیشتری دارد. این روش با حفظ سلامت خاک، افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های تولید، به عنوان یک روش پایدار و آینده‌نگر در کشاورزی مطرح است. اما باید به این نکته هم توجه شود که انتخاب بین خاکورزی مرسوم و حفاظتی به عوامل مختلفی مانند نوع خاک، اقلیم، محصول کشت شده و شرایط اقتصادی کشاورز بستگی دارد.

این محتوا آموزشی از سری مقالات اگرویار با هدف حفظ خاک و بهبود شرایط مزرعه شما نگارش شده است. علاوه‌بر این موضوع، پیشنهاد می‌کنیم که در جهت دستیابی به عملکرد مطلوب برای هر محصولی از کشت‌های شما کشاورزان عزیز با تیم ما و سامانه‌هایی مانند ایستگاه هواشناسی مجازی، سامانه تعیین تاریخ کاشت مناسب و… همراه باشید.